«نقش منابع دانش استیفاء» در تاریخ هنر و معماری اسلامی، بررسی و تحلیل شد.

در هفتمین نشست از سلسله نشست‌های «جلوه‌های هنر اسلامی» در پژوهشکده هنر، دکتر سعید خودداری نائینی به بررسی نقش «استیفا» در سیر تکوین و تکامل تاریخ هنر و معماری اسلامی و کارکردهای آن به عنوان یک محور مطالعاتی در سیر هنرهای اسلامی طی ادوار مختلف و منابع اسنادی و پژوهشی آن پرداخت.

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده هنر در این نشست که هفتمین جلسه از سلسله نشست‌های تخصصی «جلوه‌های هنر اسلامی» بود و عصر روز چهارشنبه سی و یکم خردادماه توسط کمیته هنر اسلامی پژوهشکده هنر با حضور علاقه‌مندان در محل این مجموعه برگزار شد. دکتر سعید خودداری نائینی مدیر گروه، مدرس و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر، مباحث خود را با عنوانِ «نقش منابع دانش استیفاء در تاریخ هنر و معماری اسلامی» به حاضران ارائه کرد.

استیفاء: تعاریف، کارکردها و نقش و جایگاه آن در تولید هنری

وی ابتدا به واژه‌شناسی «استیفاء» و هم‌ریشگی توفی، وفا و استیفا به ضرورت توجه به این مبحث و مفهوم به عنوان یکی از کلیدهای شناخت فرایند خلق آثار هنری و معماری توسط هنرمندان و معماران مسلمان از قرون اولیه شکل‌گیری هنر اسلامی پرداخت و این سؤالات را مطرح و سپس به آن‌ها پاسخ داد: هنرمند در فرایند کارش چقدر با هزینه‌ها و مواردی که با قیمت مصالح و هزینه‌ها و کلاً همه آنچه در جریان تولید یک کار هنری، قابل ردگیری و بررسی است سروکار داشته و با آن درگیر بوده؟ مثلاً یک نقاش چقدر حقوق می‌گرفته؟ شاگردش چقدر؟ یک معمار چقدر طول می‌کشیده تا کارش را تحویل دهد و با چه هزینه‌ای؟ وی آنگاه از تحولات سبکی، فرایند تولید، ارتباط هنرهای مختلف با یکدیگر، قیمت‌ها، هزینه‌ها و مخارج، مواد و مصالح، و به طور کلی: سهم جزئیات مربوط به تولید یک اثر هنری شاملِ سرمایه‌گذاری، خرید، نگهداری، اجرت، پایگاه اجتماعی هنرمند، به عنوان مواردی یاد کرد که همگی، موضوع دانش «استیفاء» و منابع و اسناد آن در تاریخ هنر اسلامی به شمار می‌رود.

استیفاء و مسائل زیباشناختی در مطالعات هنر دوره اسلامی

این مدرس هنر اسلامی در ادامه با طرح مبحثِ «مسائل زیبایی‌شناختی در مطالعات هنر دوره اسلامی» به طرح این پرسش پرداخت که: اگر اطلاعات ما در کاربرد یک رنگ خاص یا قیمت آن کم یا زیاد باشد آیا این می‌تواند در شناخت ما از زیبایی‌شناسی آن دوره تأثیری بگذارد یا نه؟ فی‌المثل چون طلا قیمت بیشتری داشته یا یک رنگ خاص، گران‌تر و کمیاب‌تر بوده ممکن است شاخصه‌ها و متغیرهای دیگری جز معیارهای زیبایی‌شناسی صرف، در مثلاً به‌کارگیری بیشتر یا کمتر یک رنگ، دخیل و مؤثر بوده باشد؟ این موارد عمدتاً معطوف به وجوه تاریخی هنرهاست. وی سپس با اشاره به منابع و کتاب‌شناسی و اسنادپژوهی استیفا، خاطرنشان کرد: در تحقیقات تاریخ هنر، ما دو روش اصلی در اختیار داریم: یکی مشاهده موزه‌ای و مطالعه تطبیقی است و دیگری مراجعه به متون تاریخی به‌منظور فهم فرایند تولید و تکوین آثار هنری. حال، بر این اساس، باید ببینیم اساساً تعریف استیفاء چه بوده و در مطالعات هنر اسلامی به چه کار ما می‌آید؟

شناخت استیفاء، چه مشکلی از ما در تاریخ هنر و معماری اسلامی حل می‌کند؟

خودداری نائینی آنگاه با طرح این پرسش که: استیفاء چیست و در پژوهش تاریخ هنر اسلامی به چه دردی می‌خورد و کدام بخش از مشکلات ما را در حوزه تاریخ هنر و معماری این دوره حل می‌کند؟ به ریشه آن، «توفی» به معنای «به تمامی بازگرفتن» اشاره کرد و یادآور شد: واژه‌های استیفا و متوفی ذیل وزارت بوده‌اند و اصطلاحات و القابی چون: مشرف، محاسب، جامع، فراش و سپس سررشته‌دار، صندوقدار و... همه از مشابهات این حوزه محسوب می‌شوند. وی با بیان اهمیت موضوع استیفاء که ریشه در اهمیت مسئله «پول» و اعتبار مالی برای پیشبرد پروژه‌های هنری و ساخت بناها و عمارات حکومتی دارد به ذکر منابعی مهم در شناخت بیشتر اهمیت این موضوع از کتاب «الخراج» ابویوسف از قدیمی‌ترین منابع موجود و مربوط به دوره اموی تا رسائل پارسی که برای آموزش دانش استیفاء به نگارش درآمده و همچنین کتاب «منهاج‌العلی» اثر خسروشاه میبدی و «رسوم الرسائل» و «تقویم‌المناصب» و «خلاصه‌الحساب» منصوری از سده دهم و رساله‌ای متعلق به سده ششم در تفاوت محاسبان و مستوفیان در روش، یاد کرد و افزود: هر دو دسته این منابع به کار ما می‌آیند یعنی هم منابعی که آموزشی بوده‌اند و هم منابعی که ارزش اسنادی دارند.

وی از وظایف و رواتب و رسوم، ثبت مخارج دخل و خرج دولتی، ثبت دارایی‌ها، حواله‌جات، توجیهات و بروات، به عنوان مهم‌ترین موضوع و سرفصل‌های اسناد و منابع استیفاء نام برد و در مورد مشکلات سندشناسی و سندپژوهی استیفاء خاطرنشان کرد: پیش از دوره صفوی به‌ندرت سندی در دست داریم و از سده دهم و مقارن دوره صفوی به بعد تا دوره قاجار و اوایل سلسله پهلوی که دیگر استفاده از نگارش به سبک قدیم و روش«سیاق» در مکاتبات مالی منع و منسوخ می‌شود، اسنادی به جا مانده است.

سندشناسی استیفاء

در این بخش، سخنران نشست هفتم از سلسله نشست‌های هنر اسلامی به مبحث سندشناسی استیفاء رسید و به طبقه‌بندی، دسته‌بندی و تفکیک موضوعی این منابع اسنادی طی ادوار مختلف پرداخت: این اسناد در دوره‌هایی یک هم‌پوشانی با اسناد و احکام شرعی دارند مثلِ خمره‌نامه‌ها که باید یک کارشناس می‌آمده و نظر کارشناسی می‌داده و همچنین اجیرنامه‌ها. وی در اینجا با نمایش تصاویری از اسناد دوره‌های مختلف از وکیل خرج و قابض تا مجموعه‌های بیوتات، تأکید کرد: اهمیت نوع نوشتار این اسناد، نکته‌ای قابل توجه است که اطلاعات ارزشمندی از هر دوره به ما می‌دهد و باید واژه‌های هر دوره را بشناسیم مثلاً واژه‌های دوره صفوی به سیاق عربی است و بعد از صفوی، فارسی اما مبتنی بر ابزارهاست و اساساً باید دانست که ساختارها در جریان تحولات تاریخی تغییر می‌کنند. برای مثال، در دوره تیموری و ایلخانی ما هفت دسته‌بندی داریم که شاملِ توجیحات، عوارجه، مفردات، روزنامه‌جات، تحویلات، جامع‌الحساب و قانون می‌شده و در دوره‌های بعد دیگر از اینها تقریباً هیچ چیز باقی نمانده است.

ترتیبات و مراتب تقسیم‌بندی و تنظیم اسناد استیفاء

این پژوهشگر و کارشناس هنرهای اسلامی در ادامه به ساختار این دفاتر و صورت سیاقت در استیفاء پرداخت که خود، یک ساختار هندسی و زیبایی‌شناختی داشته است. همچنین، آئین‌نامه نُه‌گانه روش نوشتن و ثبت بروات، حواله‌جات و احکام و مناشیر دیوانی و دولتی از نکات دیگری بود که به آن اشاره کرد و سپس به انواع آثار استیفاء در دوره قاجار رسید که شاملِ صورت‌ها، بروات، خمره‌نامه‌ها، منابع آموزشی و دیوان‌سالاری و سیاق می‌شد. در اینجا منابع آموزشی سیاق با ذکر مثال‌هایی از آثار هنری مورد بررسی قرار گرفت با این توضیح که: ارزش این متون، بستگی به تاریخ نگارش خود دارند اما در دوره‌های صفوی و قاجار اهمیتی مضاعف می‌یابند.

تنوع حوزه‌های کاربردی دانش استیفاء

خودداری نائینی، واپسین بخش از سخن خود را به تنوع حوزه‌های استیفاء اختصاص داد و از اقتصاد، مدیریت، نسخه‌شناسی، سکه‌شناسی، معماری و فنون مرتبط (از جمله: نجاری، گل‌کاری، آهنگری، باغداری، خشت‌مالی و...)، نقاشی (ذاتی و محتوایی)، هنرهای کتاب‌آرایی، مطالعات موزه‌داری و فهرست‌نویسی و منابع مکتوب، قیمت ظروف، منسوجات و محل ساخت آن‌ها، قیمت مصالح و جزئیات آن‌ها، اوزان و مقیاس‌ها و واحدها در هر دوره، مقرری و مواجب و حق‌العمل اصناف و مشاغل مختلف و... به عنوان حوزه‌های کاربردی و مطالعاتی استیفاء یاد کرد و در پایان، اهمیت واژه‌شناسی اصناف و مشاغل هر دوره، شناخت تاریخ با اتکاء به شیوه‌های ثبت و ضبط در ایران و روش‌های فهرست‌نگاری و سرانجام، تکامل علم کتابداری و موزه‌داری با افزودن تکمله‌هایی که تنها مختص و متعلق به تجارب فرهنگی و تاریخی ما بوده را مهم‌ترین ضرورت‌های شناخت بیشتر این دانش برشمرد.

پایان‌بخش این نشست، طرح پرسش‌های حاضران و پاسخ‌های کارشناس و صاحب‌نظر هفتمین نشست «جلوه‌های هنر اسلامی» بود.

گفتنی است این سلسله نشست‌ها با طرح مباحث بنیادین در حوزه مطالعات پژوهشی هنرهای اسلامی و ایرانی با دعوت از استادان و صاحب‌نظرانِ نام‌آشنای این حوزه و با حضور همه علاقه‌مندان در پژوهشکده هنر ادامه خواهد یافت.