معاونت علمی و پژوهشی فرهنگستان هنر، نشست تخصصی «عکاسی قاجار در بوته پژوهش» را 25 آذر 1398، همزمان با روز پژوهش، برگزار کرد.
به گزارش روابط‌عمومی فرهنگستان هنر، به مناسبت یکصد و هفتاد و هفتمین سال ورود عکاسی به ایران، نشستی تخصصی با عنوان «عکاسی قاجار در بوته پژوهش» در فرهنگستان هنر برگزار شد.
در این نشست که دوشنبه، 25 آذرماه 1398، ساعت 14 تا 17 در سالن همایش‌های فرهنگستان هنر برگزار شد، محمدرضا طهماسب‌پور، رضا کسروی، کامران صفامنش و نیایش پورحسن سخنرانی کردند.
در ابتدای نشست محمدرضا طهماسب‌پور که مدیریت نشست را بر عهده داشت، گفت: عکاسی ما واقعاً از حیث سن‌وسال و داشته‌ها بسیار پربار است؛ زیرا عکاسی در ایران با اختلافی اندک از اروپا آغاز شد. گزارش‌های تصویری و شکل درباری عکاسی در ایران موجب شد که ظرفیت‌های تاریخ عکاسی ما بالا برود. در خارج از کشور کمتر نشستی از عکاسی برگزار می‌شود که از تاریخ عکاسی در ایران صحبت به میان نیاید و این جای شکر دارد. در چند دهه گذشته تعداد کتاب‌ها و مقاله‌هایی که در زمینه تاریخ عکاسی در ایران وجود داشت، به تعداد انگشت‌های یک دست هم نمی‌رسید، اما امروزه بخش تاریخی عکاسی ما، هم از دید تولیدات هم از دید محتوا بسیار غنی است.

رضا کسروی، پژوهشگر القاب، انساب، رجال‌شناسی و هنر دوره قاجاریه، مقاله خود را با عنوان «میرزا تقی‌خان امیرکبیر به روایت تصویر» با ارائه تصاویری آغاز کرد و گفت: مباحث سخنان من در دو بخش القاب و پرتره‌های مرحوم امیرکبیر است. ابتدا به القاب ایشان می‌پردازم؛ در عهد قاجار، امیرکبیر به سه صورت مختلف (و نه به شکل واحد) به کار ‌رفته و تغییری تدریجی و گاه‌شمارانه (کرونولوژیک) از یک «خطاب پیش از اسم» به یک «لقب کلاسیک توصیفی» داشته است.
وی همچنین در این باره که چه کسانی پیش از امیرکبیر به این لقب منسوب بودند، گفت: این لقب در اوایل صرفاً به‌صورت خطابی برای امرای بزرگ، پیش از اسم به کار می‌رفته و سپس به‌صورت جایگزین لقب منصبِ امیرنظام به کار رفته است؛ یعنی شخصی که به منصب امارت نظام منصوب می‌شد. کسانی که لقب منصبِ امارتِ نظام (امیرنظام) را در دوره قاجار دارا بودند عبارت‌اند از: 1.محمد خان زنگنه امیرنظام 2. میرزا محمدتقی خان فراهانى امیرنظام اتابک اعظم شخص اول صدر افخم 3. ملك محمدقاسم میرزا ولیعهد امیرنظام 4. محمدرحیم خان علاءالدوله امیرنظام 5. حسنعلی خان گروسى سالار عسكر سالار لشكر 6. محمدباقر خان شجاعالسلطنه سردار اكرم سردار كُل 7. عبدالله خان قراگوزلو ساعدالسلطنه سردار اكرم 8. حسینقلی خان امیرى قراگوزلو میرپنج امیر نظام.
او در بخش پرداختن به پرتره‌ها و تصاویر مربوط به امیرکبیر، با نمایش تصاویری، ابتدا به شرح و بررسی تصاویر منسوب به امیرکبیر که بعضاً مشهورند ولی اصالت تاریخی ندارند، پرداخت و سپس تصاویری منسوب به اقوام و خویشان نزدیک امیرکبیر را نیز به نمایش گذاشت و آنها را شرح کرد.

کامران صفامنش، معمار و شهرساز، سخنران بعدی نشست بود که مقاله خود با عنوان «عکاسی معماری در ایران عصر قاجار» را با نمایش تصاویر این‌گونه آغاز و اظهار کرد: عکاسی معماری شاخه‌ای از عکاسی است که هدف آن، ثبت تصاویری از ساختمان‌هاست. عکس‌ها می‌توانند فضای معماری را به گونه‌ای ملموس و واقع‌گرایانه نشان ‌دهند و ما را از راه دور به سیاحت ساختمان‌هایی ببرند که آنها را ندیده‌ایم. ساختار عکس می‌تواند مستقل از معماری، خصلت زیبایی‌شناسانه داشته باشد و به این اعتبار، خود اثری هنری باشد. گاه نیز عکس‌ها صرفاً به سفارش معماران یا نشریه‌های معماری تهیه می‌شوند و کارکرد تبلیغاتی آنها آشکار است. هدف از ثبت عکس‌ها هر چه باشد، یک نکته را نمی‌توان از نظر دور داشت: در دنیای کنونی، تصویری که ما از بسیاری از ساختمان ها در ذهن داریم، مرهون عکس‌هاست.
او در ادامه به سابقه نخستین عکس معماری پرداخت و گفت: سابقه ثبت نخستین عکس معماری به سرآغاز پیدایش عکاسی بازمی‌گردد. هنگامی که در سال 1826 میلادی، «ژوزف نیسه‌فور نیپس» (Joseph Nicéphore Niépce) دوربین خود را به مدت هشت ساعت بازگذاشت تا نخستین عکس جهان را بر لوحه‌ای فلزی ثبت کند، آنچه در کادر او ماندگار شد، چشم‌اندازی بود از حیاط خانه‌اش با سطوح شیب‌دار و دودکش‌ها و دیگر عناصر معماری. پس از «نیپس» نیز با پیداش شیوه داگرئوتیپ (Daguerreotype)، و تکمیل آن در دهه سوم سده نوزدهم میلادی، همچنان ساختمان‌ها بهترین سوژه برای عکاسان بودند. ثبت نخستین عکس‌های داگرئوتیپ مستلزم آن بود که صفحه‌هایی با حساسیت پایین به مدتی طولانی در معرض نوردهی قرار گیرد و شاید همین محدودیت باعث می‌شد که عکاسان بیشتر به سراغ سوژه‌هایی ایستا همچون ساختمان‌ها و مناظر بروند. از آغاز دهه 1840 میلادی به دنبال پیشرفت تکنیک عکاسی به‌تدریج امکان عکس‌برداری از چهره نیز فراهم شد و از این پس مشتاقانی پر‌شور که به ثبت تصویر خود علاقه‌مند بودند، به عکاسی پرتره روی آوردند. بدین‌سان از همان آغاز پیدایش عکاسی می‌توان دو شاخه اصلی آن را از هم تفکیک کرد: عکاسی معماری و عکاسی پرتره.
صفامنش با اشاره به تأثیر مدرسه دارالفنون در هنر عکاسی گفت: با تأسیس دارالفنون در سال 1268 ق/1851 م. و همپای گسترش علوم نوین در ایران، عکاسی نیز به‌تدریج جایگاهی ویژه یافت. از میان معلمان اتریشی دارالفنون یکی از نخستین کسانی که در ایران به عکاسی پرداخت، «اگوست کرشیش» (August Karl Krziž) بود. کرشیش که معلم هندسه و نقشه‌کشی دارالفنون بود، با همکاری شاگردانش به نقشه‌برداری تهران نیز اهتمام ورزید و در سال 1275 ق/1858 م. نقشه‌ای جامع از پایتخت را به چاپ رسانید. اهمیت کارهای کرشیش، بیشتر در پیشگام‌بودن او و نیز سهم او در معرفی عکاسی به نخستین شاگردان دارالفنون، مورد توجه است.

نیایش پورحسن، پژوهشگر و عضو کانون نویسندگان، آخرین سخنران نشست بود که با مقاله خود با عنوان «دو نقاش، دو عکاس، دو مصور» اجمالاً نگاهی انداخت به زندگی و آثار دو هنرمند و عکاس کم‌آوازه ایران در دوره قاجار و سخنان خود را این‌گونه ادامه داد: در دوره مظفرالدین شاه قاجار دو هنرمند و نقاش ایرانی با القاب «مصورالملک» و «مصور همایون» فعالیت داشتند که هر جفت این هنرمندان در پژوهش‌های هنری ایران با کم‌لطفی بسیار مواجه شده‌اند و سرگذشت و آثارشان همچون بسیاری از هنرمندان دوره قاجار به محاق فراموشی سپرده شده است. این دو هنرمند که حرفه اصلی آنها نقاشی بوده، در مقطعی از دوره قاجار به سمت‌وسوی عکاسی متمایل شدند و از این‌رو در زمینه عکاسی نیز به فعالیت و طبع‌آزمایی پرداختند. شوربختانه از میزان فعالیت‌های هنری و عکاسی «مصور همایون» اطلاعاتی بسیار اندک موجود است.
او درباره مصورالملک گفت: مصورالملک از جمله هنرمندان و نقاشان متبحر و شیرین‌قلم دوره قاجار بوده که به‌رغم فعالیت در اقسام مختلف هنری نظیر نقاشی سه‌پایه‌ای، تصویر‌سازی چاپ‌سنگی، خطاطی و عکاسی، و تولید و ارائه آثار هنری فراوان، همچنان در تاریخ هنر ایران مهجور و کم‌فروغ باقی مانده است.
این نشست با پرسش و پاسخ حاضران به کار خود پایان داد.

همچنین در پایان نشست، نمایشگاه «فوتوغرافخانه» گشایش یافت. این نمایشگاه مجموعه‌ای منحصربه‌فرد و کمیاب، شامل بیش از ۱۲۰ عکس است که سِیری تصویری از آغاز عکاسی در ایران را به روایت ناصرالدین شاه قاجار و «خودتصویر»هایش که نخستین خودعکس‌های (سلفی‌های) ایرانی نیز محسوب می‌شوند، به نمایش می‌گذارد. این آثار دربرگیرنده عکس‌هایی از نخستین روایتگران تصویری زندگی مردم ایران: هولستر، عبدالله قاجار، آنتوان سوریوگین، و... است.

این ‌مجموعه که با همکاری میراث جهانی کاخ گلستان، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، موزه ملی ملک و مجموعه‌های شخصیِ کامران نجف‌زاده و محسن احتشامی فراهم شده، به معرض تماشای علاقه‌مندان تاریخ حدوداً ۱۸۰ساله عکاسی گذاشته شد.

شرح کامل این نشست متعاقباً در نشریه سفیر هنر خواهد آمد.