روزبهان محمد طبعى شیرازى



نام پدیدآورنده :

روزبهان محمد طبعى شیرازى

تاریخ تولد- وفات :

ق‍رن‌ ۱۰ق.

دوره تاریخی :

صفویه

حرفه :

کاتب - خوشنویس - تذهیب‌کار

معرفی :

روزبهان محمد شیرازى، خوشنویس و مذهب مشهور شیراز در نیمه نخست سده دهم، نام کاملش روزبهان محمد طبعى شیرازى است. تاریخ تولد و مرگش مشخص نیست، اما از روى آثار رقم‌دار او مى توان دوره فعالیتش را بین سال‌هاى ۹۲۰ق. تا ۹۵۴ق. تخمین زد. برطبق رقم او، در مصحفى محفوظ در موزه ملى ایران، پدرش حاجى نعیم الدین، کاتب و مذهّب بوده که در نیمه دوم سده نهم، نسخه هاى متعددى را کتابت کرده است.  نعیم الدین هم در نسخه‌اى از خمسه نظامى به تاریخ ۸۹۸ق.، خود را فرزند صدرالدین مذهّب معرفى کرده است. براین اساس مى توان گفت خوشنویسى و تذهیب در خانواده روزبهان موروثى بوده است.

در آن زمان، کارگاه‌هاى کتاب آرایى بسیارى در شیراز دایر بود و هنرمندان این شهر، برخلاف معاصرانشان در تبریز و هرات و بخارا، که بیشتر در کارگاه‌هاى دربارى صفویان و شیبانیان کار مى‌کردند، غالباً در خانه یا کارگاههاى محلى و با همکارى اعضاى خانواده‌شان به کتابت نسخ مى‌پرداختند.

احتمالاً روزبهان هم از آغاز جوانى تذهیب نسخه‌هایى را برعهده داشت که پدرش آنها را کتابت می‌کرد. او همچنین نسخه‌اى مصور از دیوان امیرخسرو دهلوى را با کتابت منعم الدین اوحدى حسینى، از خوشنویسان شیراز و معاصر پدرش، تذهیب کرد.

روزبهان، با توجه به نامش، احتمالا به طریقت روزبهانیه گرایش داشت و در آستانه مولانا حسام الدین ابراهیم در شیراز به نسخه‌آرایى مشغول بود. طبق رقم نسخه سه جلدی مصورى از کلیات سعدى، این نسخه در آستانه یادشده کتابت شده و روزبهان آن را تذهیب کرده است. سادگى این اثر نشان مى دهد که احتمالا از نخستین کارهاى روزبهان بوده است. دست کم پنج نسخه ادبى دیگر نیز از ۹۱۶ق. تا ۹۳۲ق. در این مکان استنساخ شده که نشان مى دهد در آنجا کارگاهى دایر بوده و روزبهان همکارانى داشته است.

روزبهان نسخه‌هاى قرآن را هم تذهیب مى‌کرد. مصحف محفوظ در موزه ملى ایران به خط پیرمحمد ثانى با تاریخ ۹۲۹ق. را روزبهان در ۹۳۰ق. تذهیب کرده است. مصحف‌هاى دیگرى هم با خط و تذهیب او در دست است. در شیوه تذهیب‌گرى روزبهان شباهت‌هایى بین عناصر تذهیب در متون ادبى و مصحف‌ها دیده مى‌شود. این شیوه را هنرمندان شیرازى نسل‌هاى بعد ادامه دادند و به هند نیز راه یافت. بررسى اجمالى صفحه آغازین برخى از قرآن‌هاى اوایل قرن نهم تا اواخر قرن دهم در شبه قاره، ایران، آناطولى، و مصر نشان می‌دهد که در صفحه اول، سوره فاتحه و در صفحه روبه روى آن، چند آیه نخست سوره بقره مى‌آمده است. اما روزبهان و برخى از کاتبان و نسخه پردازان پس از او شیوه دیگرى طراحى کردند که در آن سوره فاتحه به دو بخش تقسیم مى‌شد و در دو صفحه نخست می‌آمد و سوره بقره از اول صفحه بعد نوشته مى‌شد.

گذشته از تذهیب، روزبهان در نوشتن اقلام ششگانه هم مهارتى تمام داشت. منشى قمى او را از خوشنویسانى خوانده‌ که کتیبه‌هاى بناهاى شیراز را کتابت کرده‌اند و بسیارى از خوشنویسان فارس و خراسان و کرمان و عراق شاگرد او بوده‌اند. چهار مصحف به خط این هنرمند شناخته شده که گواه توانایى او در خوشنویسى است. در آن زمان به انتهاى برخى از مصحف ها صفحاتى مى افزودند که حاوى دعاى ختم قرآن و فالنامه بود. روزبهان نمونه‌هایى از این صفحه ها را هم کتابت کرده است، ازجمله دعاى ختم قرآن مورخ ۹۵۲ق. مجموعه خلیلى به خط نسخ. گویا روزبهان خط نستعلیق هم می‌نوشته است، چراکه فالنامه منظوم انتهاى مصحف کتابت پیرمحمد ثانى، به خط نستعلیق و حاوى رقم اوست. گفته شده جلد طلاپوش اندرون سوخت این مصحف نیز کار روزبهان است (کاووسی، ۱۳۹۴، ۵۲۵-۵۲۷).

 



منابع فارسی :

بیانی، مهدی (۱۳۲۸). راه‍ن‍م‍ای‌ گ‍ن‍ج‍ی‍ن‍ه‌ ق‍رآن‌ در م‍وزه‌ ای‍ران‌ ب‍اس‍ت‍ان: فه‍رس‍ت‌ ق‍رآن‍ه‍ا و ق‍طع‍ات‍ی‌ از ق‍رآن‌ م‍ج‍ی‍د ک‍ه‌ در گ‍ن‍ج‍ی‍ن‍ه‌ ب‍ه‌ م‍ع‍رض‌ ن‍م‍ای‍ش‌ گ‍ذارده‌ ش‍ده‌ اس‍ت. تهران: وزارت فرهنگ‏‫.

دروش، فرانسوا (۱۳۸۰). چگونگى کار هنرمندان کتابپرداز. ترجمه آذین حسین زاده، نامه بهارستان، ۴، ۱۲۱-۱۳۶.

کاووسی، ولی‌الله (۱۳۹۴)، “روزبهان، محمد شیرازی” در دانشنامه جهان اسلام، جلد۲۰، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، صفحه ۵۲۵-۵۲۷؛ همچنین قابل دسترس در https://rch.ac.ir/article/Details/14248

کفایت، کوشا (۱۳۸۸). بخش احوال خطاطان و نقاشان از کتاب جواهر الاخبار تالیف بوداق منشی قزوینی(سده ۱۰ق)، نامه بهارستان، ۱۵، ۱۰۷-۱۲۰.

گلچین معانی، احمد (۱۳۴۷). راهنماى گنجینه قرآن. مشهد: کتابخانه آستان قدس رضوی.

منشی قمی، احمد بن حسین (۱۳۶۶). گلستان هنر. ب‍ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و اه‍ت‍م‍ام‌ اح‍م‍د س‍ه‍ی‍ل‍ی‌‌خ‍وان‍س‍اری‌. تهران: منوچهری.

 



منابع لاتین :

Blair, Sheila S. (2007). Islamic calligraphy, Edinburgh: Edinburgh University Press.

James. David (1992). A fter Timur: Qur’ans of the 15th and 16th centuries, in The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, vol.3, ed. Julian Raby, London: The Nour Foundation.

Robinson, B. W.(1958). A descriptive catalogue of the Persian paintings in the Bodleian Library, Oxford: Oxford University Press;

The Ruzbihan Qur'an (Mid 10th AH). Chester Beatty Library, Islamic  Digital Collection, Object no:Is 1558.

 



آثار موجود در این مجموعه :

قرآن (کتابت قرن ۱۰ق)، کتابخانه چستربیتی، Is 1558.

 



کلیه حقوق متعلق به این پورتال برای فرهنگستان هنر محفوظ است.