جمال الدین یاقوت مستعصمی ملقب به قبله الکتاب یکی از نوابغ خوشنویس دوران اسلامی است. یاقوت مردی عالم و فاضل و شاعر بوده و در خط و خوشنویسی کمتر نظیر داشته است. وی از غلامان مستعصم بالله و سخت مورد توجه او بوده، و خلیفه عباسی دمی از تربیت او فرو نمی گذاشته بنابراین به مستعصمی مشهور شده است، یاقوت ابتدا از عبدالمؤمن و پس از آن نزد شیخ حبیب تعلیم خط گرفت و در این رشته سرآمد روزگار شد. درباره طول عمر و زندگی یاقوت روایات بسیار است و بعضی عمر وی را یکصد و هشتاد نوشته اند که این صحیح نیست و خطوط با رقم یاقوت مربوط به خوشنویسانی است که قبل و بعد از وی زیسته اند بلکه عمر وی هشتاد و نه سال بوده و تاریخ مرگ وی سال ۶۹۸ق. است یعنی روایت ابوالفضل عبدالرزاق احمد معروف به ابن فوتی که مردی مورخ و فاضل و خوشنویس و از معاصران یاقوت بوده است در کتاب حوادث الجامعه اصلح تر از همه است.
در بعضی کتب و روایات وی را از شاگردان زینب شهده و ولی عجمی دانستهاند که این نیز صحیح نیست و اینان یکی به سال ۵۷۴ق. و دیگری ۶۱۸ هجری قمری در گذشته اند که یاقوت یا متولد نشده بوده و یا کودکی بیش نبوده است. مرگ یاقوت در بغداد اتفاق افتاد و در جوار قبر احمدبن خلیل به خاک سپرده شد. وی پس از حمله هلاکو به بغداد در ۶۵۶ق. و برچیده شدن بساط خلافت عباسی به دستگاه او راه یافت و نزد خانواده جوینی منزلتی پیدا کرد و فرزندان اتابک علاالدین و شمس الدین جوینی را تعلیم داد و دوران غازان خان را نیز دریافته است. یاقوت را علاوه بر خوشنویسی به تند نویسی ستوده اند، به طوری‌که سیصد و شصت و چهارمین قرآن وی دیده شده است.با ظهور یاقوت اقلام مختلف خطوط اسلامی نظم یافت و به شش خط منحصر گردید(ثلث، نسخ، ریحان، محق، توقیع و رقاع) که به خطوط اصول معروف است و این خطوط را اقلام سته نیز می‌گویند و آثار یاقوت به همه این خطوط دیده شده است و این آثار در بسیاری از موزه ها و کتابخانه ها و مجموعه ها پراکنده است.
از نمونه آثار وی به نقل از احوال و آثار خوشنویسان (نقل شده از بیانی، ۱۳۶۳: ج.۳ -۴: ۱۲۲۷- ۱۲۳۲):
یک نسخه ادعیه ایام هفته شامل هجده برگ سلطانی به خط ثلث و نسخ با رقم «المغتفر الی رحمته ربه یاقوت المستعصمی» به تاریخ صفر ۶۸۲ق. در کتابخانه ایاصوفیه استانبول.
یک نسخه قرآن خشتی کوچک به خط ثلث با رقم «یاقوت مستعصمی در بقعه مولوی در قونیه.
یک قطعه از مرقّع امیر غیب بیک به خط ثلث و نسخ و رقاع به تاریخ ۶۸۳ق. در خزینه توپقاپوسرای استانبول.
یک قطعه دیگر از مرقّع امیر غیب بیک به خط نسخ و با تاریخ ربیع الاول ۶۸۳ق. در خزینه توپقاپوسرای استانبول.
یک نسخه قرآن به قطع وزیری، جلد ضربی به خط ثلث (حواشی و تشعیرسازی آن مربوط به قرن نهم و دهم است) با تاریخ ۶۷۶ق. در دانشگاه استانبول.
یک نسخه قرآن به قطع وزیری، جلد روغنی با تاریخ ذی حجه ۶۷۴ق. در کتابخانه موزه گلستان.
یک نسخه قرآن به قطع وزیر، جلد روغنی، به خط نسخ و سرسوره ها ثلث به تاریخ۶۳۰ق. در کتابخانه موزه گلستان.
یک نسخه دیوان قطبه بن اوس ابو عبدالله محمدبن عباس تیمی به قطع خشتی به خط ثلث و نسخ و تاریخ ۶۵۲ق. در کتابخانه موزه گلستان.
یک نسخه کتاب الشهاب به قطع وزیری به خط نسخ با تاریخ ۶۹۰ق. در کتابخانه موزه گلستان.
یک نسخه گلستان سعدی به قطع نیم ورقی به تاریخ رمضان ۶۶۸ق. و به خط نسخ و عناوین خط ثلث در کتابخانه موزه گلستان.
یک نسخه دیوان شعر الجاذره به قطع خشتی به خط ثلث و نسخ و تاریخ ۶۵۲ق. در کتابخانه موزه گلستان.
یک نسخه صحیفه سجادیه، به قطع وزیری تمام صفحات حاشیه تشعیرسازی مذّهب و به خط نسخ با رقم «کتبها العبد یاقوت بن عبدالله المستعصمی، بمدینه میافارقین» در کتابخانه موزه گلستان.
یک نسخه منتخب اشعار عربی به قطع وزیری و به خط نسخ و تاریخ ذی قعده ۶۹۱ق. در کتابخانه موزه گلستان.
یک مرقّع شامل یازده رقعه به خط ثلث با رقم «کتبه اضعف عبادالله الغنی یاقوت مستعصمی» در کتابخانه موزه گلستان.
یک مرقّع دیگر شامل دوازده رقعه به خط نسخ در کتابخانه موزه گلستان.
یک نسخه قرآن سلطانی، مذهّب به خط ریحان سرسوره ها رقاع در موزه اسلامی ترک.
یک نسخه قرآن سلطانی کوچک به خط نسخ و سرسوره ها رقاع و با تاریخ ۶۸۵ق. در موزه اسلامی ترک.
یک نسخه قرآن به قطع وزیری کوچک به خط نسخ با سرسوره های تزینی و تاریخ شعبان ۶۹۳ق. در موزه اسلامی ترک.
یک نسخه دیوان ابی محجن ثقفی به قطع سلطانی به خط ثلث و نسخ و رقاع به تاریخ شوال ۶۸۱ق. در کتابخانه ایاصوفیه.
یک نسخه دیوان الجاذره به خط ریحان و تاریخ ۶۸۴ق. در کتابخانه ایاصوفیه
یک نسخه دیوان الکافیۀ ابن حاجب به قطع وزیری و تمام صفحات متن و حاشیه مذهّب و تشعیرسازی به خط نسخ و تاریخ ۶۹۰ق در کتابخانه مجلس.
یک قطعه ثلث به تاریخ ۶۸۱ق. در مجموعه مهدی بیانی.
یک نسخه قرآن خشتی به تاریخ ۶۸۰ق. در کتابخانه ملک.
یک نسخه قرآن به قطع خشتی به خط نسخ با سرسوره های ثلث با رقم« ... یاقوت بن عبدالله»، سال ۶۶۸ق. در موزه ایران باستان
یک نسخه قرآن رحلی به تاریخ ۶۸۵ق. و به خط ثلث در موزه ایران باستان.
یک نسخه قرآن به قطع وزیری با تذهیب برجسته مزین و به خط نسخ و تاریخ ۶۳۳ق. در مجموعه دکتر اصغر مهدوی.
در یک مرقّع که در کتابخانه دانشگاه توبینگن آلمان است یک قطعه عکس از خط نسخ و ریحان رقاع وی در آن موجود است، با رقم «کتب یاقوت بن عبدالله بمدینه السلم، و تاریخ ۶۷۴ق. (این قطعه را دکتر بیانی به نام یاقوت عبدالله نوشته که نظر نگارنده یاقوت مستعصمی است زیرا وی چنین رقمی داشته است و یاقوت بن عبدالله در این تاریخ در قید حیات نبوده است(سرمدی، ۱۳۷۹ : ۹۷۷-۹۷۸).
