شاه محمود نیشابوری



نام پدیدآورنده :

شاه محمود نیشابوری

تاریخ تولد- وفات :

ق‍رن‌ ۱۰ق.

دوره تاریخی :

صفویه

حرفه :

کاتب - خوشنوبس

معرفی :

مشهور به «زرین قلم» خواهر زاده و شاگرد عبدی نیشابور است و در زمان خود شهرت تمام داشت. در جوانی ملازم شاه طهماسب اول صفوی و همه روزه با کاتبان و نقاشان و دیگر هنرمندان در کتابخانه سرکاری، مشغول کتابت بود. هرگاه اردوی همایونی در تبریز بود، شاه محمود در مدرسه نصریه، در بالاخانه جانب شمال آن به سر می‌برد.

اما شیوه کتابت شاه‌محمود را مختلف ذکر کرده اند، از جمله قصه خوان گوید: به روش سلطان علی می‌نویسد، صاحب ریحان نستعلیق بر خلاف گوید که: غیر طرز سلطان علی می‌نوشت و صاحب مناقب هنروران گوید که: به روش میرعلی هروی نوشت؛ و صاحب حالات هنروران گوید که: اسلوب عبدی دارد؛ و صاحب گلستان هنر گوید که: ثالث سلطان علی و میرعلی هروی است. ولی (به عقیده مهدی بیانی) شیوه شاه محمود را نمی‌توان مشابه روش هیچ‌یک از استادان مزبور دانست؛ چه لطافت شیوه سلطان‌علی و استواری و یکنواختی شیوه میرعلی هروی، هردو را داراست و مخصوصا در کتابت، و بالاخص در کتابت خفی و غبار، مخترع سبکی است که بعدها با شاه اصفهانی آن‌ را تکمیل کرده و به حد نهایت شیوایی نزدیک ساخته است.

از شاگردان معروف شاه‌محمود، نام سلیم نیشابوری، حاج محمد تبریزی، محمدحسین باخرزی، سلطان محمود تربتی و قطب الدین یزدی را، صاحب مناقب هنروران، یاد کرده است. شاه محمود به نقل صاحب گلستان هنر، قریب هشتاد و هشت سال زندگی کرده و اواخر عمر که ضعف در دیدگانش عارض شده، با عینک قطعه نویسی و کتابت می‌کرده است و همو گوید که به سال ۹۷۲ق. در مشهد در گذشته و در جوار قبرسلطان علی مشهدی به خاک سپرده شده است، ولی مالک دیلمی در رساله خود که آن‌را به سال ۹۸۹ق. تالیف کرده، شاه محمود را جزو هنرمندان زنده زمان خود یاد کرده است. بخشی از آثار خطوط متنوع شاه محمود که عبارتند از کتاب‌ها، رسالات، مرقعات و قطعات متفرق، بدین قرار است:

یک نسخه دیوان امیرشاهی سیزواری در کتابخانه سلطنتی، تهران؛

یک نسخه صد کلمه حضرت علی بن ابی طالب و ترجمه منظوم آن؛

یک نسخه بوستان سعدی، یک نسخه منتخب اشعار اهلی شیرازی؛

یک نسخه سبحه الابرارجامی، یک نسخه اسرارنامه شیخ عطار در دار السلطنه تبریز؛

یک نسخه رساله حاتمیه ملاحسین کاشفی، درکتابخانه مجلس شورای ملی، تهران؛

یک نسخه دیوان جامی بقلم کتابت خوش در مجموعه آقای دکتر مهدوی، تهران؛

یک نسخه چهل حدیث و ترجمه فارسی جامی، در یک کتابخانه خصوصی، تهران؛

یک نسخه ترجمه نصایح منسوب حضرت رسول بحضرت علی بن ابی طالب، بقلم کتابت جلی عالی، با رقم و تاریخ؛

یک نسخه چهل کلمه حضرت علی بن ابی طالب؛

یک نسخه بوستان سعدی، در مجموعه مهدی بیانی، تهران؛

نسخه دیگر چهل کلمه، یک نسخه منتخب بوستان سعدی و یک نسخه نصایح بزرگمهر و خواجه عبدالله انصاری و مناجات او، در موزه آثار اسلامی و ترک،استانبول؛

یک نسخه هفت اورنگ جامی، انتقالی از کتابخانه موقوفه بقعه شیخ صفی الدین؛

یک نسخه منتخب اشعار متفرقه و اشعار خود شاه محمود، جزو مجموعه کتابخانه عمومی، لنین‌گراد؛ یک جزوه از قرآن (سوره فتح و مزمل) به قلم نستعلیق نیم دو دانگ عالی و دو سر سوره بقلم ثلث عالی، با رقم: «کتبه العبد المذنب شاه محمود النیشابوری غفر ذنوبه و ستر عیوبه بدارالسلطنه تبریز» در مجموعه آقای کریم زاده و ظاهر اینست که این هفت صفحه موجود یک پاره از تمام اجزای قرآن مجید به خط شاه محمود است که معلوم نیست بقیه حزب‌ها در کجاست و اگر سرسوره ها هم به خط شاه محمود باشد باید او را جزء زبردست‌ترین ثلث نویس‌ها آورد؛

یک نسخه خمسه نظامی مصور مزین مذهب بی‌نظیر، به خط شاه‌محمود نیشابوری در موزه بریتانیاست که از شاهکارهای هنرهای زیبای ایرانی است و این نسخه در مدت چهار سال برای کتابخانه شاه طهماسب کتابت و تزیین شده است؛

یک نسخه بوستان سعدی، در کتابخانه چستربیتی، دوبلین؛

یک نسخه هفت اورنگ جامی، جزو مجموعه فریرگالری، واشنگتن؛

یک نسخه خمسه امیرخسرو دهلوی، در کتابخانه ملی، پاریس؛

یک نسخه شاه و گدای هلالی، جزو مجموعه موزه ملی استکهلم؛

یک نسخه تیمورنامه هاتفی، جزو مجموعه بنیاد کورکیان، نیویورک؛

یک نسخه هفت منظر هاتفی، در کتابخانه بادلیان آکسفورد. و بسیاری از آثار دیگر که به صورت قطعات شعر آمده است(بیانی، ۱۳۶۳: ج. ۱-۲: ۲۹۵- ۳۰۷).



منابع فارسی :

بیانی، مهدی (۱۳۶۳). احوال و آثار خوشنویسان. تهران: انتشارات علمی.



منابع لاتین :

Dīvān-i Jāmī (10th AH/ 16th AD). The Walters Art Museum. Ms. W.640.



آثار موجود در این مجموعه :

دیوان جامی (کتابت ق‍رن‌ ۱۰ق)، موزه هنر والترز، W640.



کلیه حقوق متعلق به این پورتال برای فرهنگستان هنر محفوظ است.