در اولين روز همايش نسخه شناسي مكتب شيراز عنوان شد:گلچين نويسي براي اولين بار در اين دوره مرسوم شد همايش « نسخه شناسي» گردهمايي بين المللي مكتب شيراز در موسسه فرهنگي هنري صبا كار خود را آغار كرد.
به گزارش روابط عمومي همايش مكتب شيراز، در روز نخست اين همايش كه با حضور استادان و سخنرانان مربوط برگزار شد، ابتدا « محمد حسين سمسار» رييس پانل نخست اين همايش گفت: «اميد من به عنوان يك صاحب تجربه در زمينة نسخ خطي اين است كه همايش نسخ خطي مكتب شيراز، سبب شود كه هم توجه ويژه‌اي به نسخه‌هاي خطي پديد آيد و از سوي ديگر حاصل اين همايش به صورت چاپ شده در اختيار علاقه مندان قرار گيرد تا اين همايش تأثير مناسب خود را داشته باشد.»
در ادامه اين نشست، دكتر فريبا افكاري، رييس گروه علمي‌همايش نسخه شناسي مكتب شيراز به عنوان نخستين سخنران اين همايش به بررسي موضوعي نسخه‌هاي خطي كتابت شده در شيراز و ارتباط آن با قطع نسخه پرداخت. دكتر افكاري با اشاره به اينكه گروه نسخه شناسي اولين گروهي است كه در طول همايش‌‌ها و مكاتب گذشته اعلام موجوديت كرده اما تا كنون گروه مستقلي به اين نام وجود ندارد، افزود: «انتخاب ارتباط قطع با موضوع و نسخه‌هاي خطي كتابت شده در شيراز، موضوعي است كه پيش از اين كمتر مورد توجه قرار گرفته و من در تحقيقاتم تلاش كرده‌ام تا ببينم آيا رابطه‌اي ميان قطع و اندازه‌ها در آثار اين مكتب وجود دارد و اگر چنين چيزي هست، از لحاظ موضوعي چه نسخه‌هايي را در بر مي‌گيرد.»
وي در ادامه با اشاره به قطع‌هاي مختلف در نسخه‌هاي خطي اروپا، اظهار داشت: «همين تقسيمات در نسخ خطي ايراني نيز به صورتي متفاوت وجود داشته است و اين تقسيمات قطع در نسخ خطي، ارتباط مستقيمي‌با نوع كاغذ اين كتاب‌ها مي‌يابد.»
فريبا افكاري با اشاره به اينكه تاكنون 25 قطع در اين نسخ شناخته شده است، تشريح كرد: «من با استنادات موجود در نسخه‌هاي خطي شيراز كه در بانك نسخه‌هاي خطي آقاي گلباز وجود داشت، توانستم به چيزي در حدود 54 نسخه خطي مربوط به اين مكتب در بين قرن هفت تا 9 هجري دست پيدا كنم.»
دكتر افكاري با اشاره به موضوعات كتاب‌هاي بررسي شده، گفت: «از ميان 54 نسخه خطي بررسي شده، شش نسخه مربوط به قرن هفتم و با موضوعات پزشكي و تفسير قرآن بوده و بيست نسخه ديگر كه موضوعات غالب آنها پزشكي، فلسفه، شعر و ادبيات است مربوط به قرن هشتم است. اما در 27 نسخه مربوط به قرن 9 بيشتر موضوعات به سمت ادبيات، شعر، علوم بلاغي، فقه و منطق گرايش داشته‌اند.»
وي درباره اندازه قطع اين نسخ نيز افزود: «تنها يك مورد از اين نسخ در قطع كوچك بوده است»
استفاده از قطع متوسط در اين آثار به علت كاربرد آنها بوده است كه نسخ قرن هفت بيشتر مربوط به پزشكي است و در نسخه‌هاي بعدي كه به حوزه ادبيات، فلسفه و فقه مربوط است باز هم قطع متوسط، غالب است.» وي سپس با نشان دادن جدولي از كتاب‌ها، همراه با تاريخ و اندازه آنها، افزود: «استفاده از قطع بزرگ در آثار اين مكتب بيشتر به دليل حجيم بودن برخي نسخه‌ها و شكل‌هاي به كار رفته در آنها بوده است كه به عنوان نمونه مي‌توان به كتاب‌هاي تفاسير قرآن اشاره كرد.»
فريبا افكاري در ادامه سخنراني خود با نشان دادن تصاوير مربوط به اين نسخه‌هاي خطي و نسخه‌هاي موجود در دانشگاه تهران و كتابخانه‌هاي مختلف، از جمله كتابخانه ملي ايران و كتابخانه ملي پاريس، به توضيح و تفسير پرداخت.
وي در پايان صحبت‌هاي خود با اشاره به جدول تهيه شده از نسخ خطي مكتب شيراز گفت: «بر اساس فهرست اين جدول بيشتر نسخه‌هاي خطي كتابت شده در طول اين سه قرن مربوط به پزشكي، تفسير و ادبيات بوده است كه با نزديك شدن به قرن 9 از تعداد و تنوع علمي آنها كاسته مي‌شود.»
در ادامه همايش نسخه‌هاي خطي مكتب شيراز ، دكتر محمود جعفري دهقي با اشاره به پيشينه شيراز و تأثيرات آن در فرهنگ جهاني، گفت: «شيراز پايتخت دو امپراطوري بزرگ بوده و اين امر باعث شده تا دانش خاص ايراني، به نقاط مختلف جهان منتقل شود و در فرهنگ جهاني تأثير زيادي داشته باشد.»
دكتر جعفري در ادامه سخنراني خود با اشاره به برخي از اصطلاحات پزشكي مربوط به مكتب شيراز اظهار داشت: «فراغ خاطر و فرصت مناسبي كه در سده‌هاي هفتم تا نهم در سرزمين پارس فراهم آمد، موجب شد تا پژوهشگران و مؤلفان و مصنفان آثار علمي و ادبي، به خلق آثار گران‌باري در علوم گوناگون از جمله در دانش پزشكي بپردازند. مجموعه مصنفات پزشكي كه در اين محدوده زماني تأليف شد، به اندازه‌اي حائز اهميت است كه مي‌توان باور داشت كه در اين دوره در مكتب شيراز نهضت تازه‌اي در دانش پزشكي روي داده است. از نمونه اين آثار مي‌توان به «حاوي الصغير» نجم الدين شيرازي اشاره كرد كه اين كتاب شامل پنج مقاله، «در بيان بيماري‌ها» ، « در بيان تب‌ها»، « بيماري اعضاي بدن»، « بيان ادويه مفرده» و بيان ادويه مركبه» است.»
وي در ادامه صحبت‌هاي خود با خواندن بخشي از نثر كتاب در طب قياسي، افزود: «مؤلف اين كتاب هم شاعر بوده است و هم به موضوع مطرح شده در آن اشراف داشته است و زيادي تعداد نسخ خطي موجود از اين كتاب نشان دهنده ارزش و استفاده فراوان از آن است؛ اما متأسفانه تا كنون اين كتاب به چاپ نرسيده است»
دكتر محمود جعفري همچنين با اشاره به كتاب «اختيارات بديعي» اثر علي بن الحسين بن علي الانصاري، گفت: «اين كتاب از تأليفات ارزنده در مفردات طب است و به زبان شيرين فارسي نگاشته شده است. اما از آنجا كه اين اثر گران‌قدر حاوي اصطلاحات و اسامي داروهاست و نياز به توضيح آنها مشهود بوده، مؤلف بر آن شده تا فرهنگي در تصحيح و شرح اصطلاحات و اسامي‌مذكور تدوين كند. بدين ترتيب، فرهنگ اختيارات بديعي تأليف شده و به « اصحاع الادويه» يا بنا بر ضبط ديباچه برهان قاطع « صحاح الادويه» ناميده شده است.»
وي همچنين در پاسخ به سؤالي درباره روند موجود در موضوعات نسخه خطي پزشكي از قرن 7 تا 9 و تغييرات به وجود آمده در آن، اظهار داشت: «به طور كلي ما در طول اين سه قرن چه در زمينه پزشكي و علمي و چه در زمينه ادبيات و فرهنگ، كم كم به يك افول مي‌رسيم؛ اما آنچه كه در قرن 7 تا 9 نسبت به گذشته تغيير كرده است، مطرح شدن مسائل جزئي‌تر همچون توصيف بيماري‌ها و تفكيك آنها از هم است كه مثلا در قرن 6 ديده نمي‌شود»
در ادامه همايش نسخه شناسي مكتب شيراز، در بخش دوم سخنراني‌ها كه با رياست دكتر فريبا افكاري برگزار شد، ابتدا رعنا قهرماني به نسخه شناسي نگاره‌هاي بخش خمسه نظامي از نسخه خطي اسكندر سلطان پرداخت و سپس در همين بخش علي صفري آق قلعه يكي از كهن ترين دست‌نويس‌هاي مجموعه 1589 كتابخانه فاضل احمد تركيه را بررسي كرد.
رعنا قهرماني در ابتداي صحبت‌هاي خود با اشاره به اينكه شيراز يكي از معدود شهرهايي است كه به تدبير حاكمان آن ديار، از يورش ويران گرانه مغول‌ها در امان مانده، گفت: «گلچين نويسي يكي از جديدترين روش‌هايي بود كه در اين دوره مرسوم شد تا پادشاهان مغولي نا آشنا به فرهنگ ايراني در كتابي جامع و نسبتاً كامل، با فرهنگ و ادبيات ايراني آشنا شوند.»
وي در ادامه افزود: «گلچين اسكندر سلطان يكي از منحصر به فردترين گلچين‌هاي مكتب شيراز است كه داراي دوازده نگاره زيبا و منحصر به فرد بوده و در بهبهان تصوير سازي شده است.
شايد به جرأت بتوان گفت كه اين نگاره‌ها جزء معدود نگاره‌هاي تاريخ نگارگري ما هستند كه در آنها به عنصر طبيعت پرداخته شده و هيچ نشاني از عناصر معماري و انساني در آنها ديده نمي‌شود. اين نگاره‌ها در حالي كه بسيار ساده هستند؛ اما مانند نقاشي‌هاي مدرن تركيب بندي‌هاي منحصر به فرد و محكمي دارند.»
قهرماني در ادامه صحبت‌هاي خود با نمايش تصاوير مربوط به اين گلچين، به تشريح 9 نگاره از اين نسخه خطي پرداخت: «وي با اشاره به اينكه هفت نگاره از مجموع دوازده نگاره اين گلچين تمام صفحه را پر كرده و مابقي نگاره‌ها داراي قسمت‌هاي نوشتاري هستند، گفت: «تركيب بندي تمامي‌نگاره‌ها عامل تعادل و فريبندگي را مشاهده مي‌كنيم كه هنرمند نقاش سعي كرده است به وسيله انحناي رود كه در ميانه تصوير آمده كمي‌از اين تعادل و قرينگي بكاهد.»
قهرماني افزود: «هنرمند اين نگاره‌ها هرگز نمي‌خواسته است كه يك بازنمايي صرف از طبيعت داشته باشد؛ اما با توجه به عناصر به كار رفته در اين نقاشي‌ها مي‌توان تأثيرات محل زيست هنرمند را در تصوير مشاهده كرد.»
وي در نتيجه گيري پاياني صحبت‌هاي خود با اشاره به رنگ‌ها و تركيب بندي آثار اين نسخه خطي، گفت: «اين نگاره‌ها جداي از شكل ظاهري خود، نگاره‌هاي مفهومي‌هستند و اين تصاوير براي بيان توصيفي متن كتاب به آن افزوده نشده است. ادبيات ايران خودش هم يك باغ زيباست و هنگامي‌كه وارد حيطه مفاهيم مي‌شويم، متن و تصوير از ظواهر جدا مي‌شوند.»
علي صفري آق قلعه نيز كه به عنوان آخرين سخنران روز نخست اين همايش انتخاب شده بود به بررسي كهن ترين دست‌نويس موجود در مجموعه 1589 كتابخانه فاضل احمد تركيه پرداخت. صفري با اشاره به اينكه اين نسخه خطي يكي از نوادر دست نويس‌هاي دوره اسلامي به شمار مي‌آيد، گفت: «اين نسخه با ارزش در سال 754 هجري در شهر شيراز استنساخ شده است و در برخي از انجام‌هاي اين مجموعه صراحتاً به نام شيراز به عنوان محل كتابت نسخه اشاره شده است. علاوه بر اين، تعدادي از آثار مرتبط با شيراز و دانشمندان آن، در اين مجموعه مندرج است كه براي نمونه مي‌توان به دست نويس «سيرت ابن خفيف شيرازي» اشاره كرد. اين متن، از نوشته‌هاي كهن به زبان فارسي و درباره اين عارف نام آور است و در چاپي كه خانم ماري شيمل از متن انجام داده، كهن‌ترين دست‌نويس و نسخه اساس آن پژوهش بوده است و هنوز هم دست نويسي بدين قدمت از آن به دست نيامده است.»
وي همچنين افزود: «اين دست نويس شامل مجموعه‌اي قابل توجه از متون ارزشمند فارسي و عربي است كه برخي از آنها منحصر به فرد است. نمونه‌هايي چون پاتنجلي (به عربي از ابوريحان بيروني)، مقامات حريري (به عربي)، ترجمه كليله و دمنه (به فارسي از نصرالله منشي) و تعداد قابل توجهي از كتاب‌ها و رساله‌هاي ابن سينا از جمله اين آثار به شمار مي‌آيد.»
علي صفري با اشاره به اينكه اين نسخه خطي در پر تلاطم ترين قرن‌هاي تاريخ ما كتابت شده، اظهار داشت: «اين نسخه خطي در طول 5 سال و در سه شهر شيراز، اصفهان و بغداد، كتابت شده است؛ اما شالوده اصلي و ساختار كتاب آرايي آن مربوط به شيراز بوده و هرچه در سال‌هاي بعد به آن اضافه شده به پيروي از همين ساختار و مكتب بوده است.»
وي در پايان صحبت‌هاي خود گفت: «بررسي متون مندرج در اين مجموعه مي‌تواند راه گشاي خوبي براي آشنايي با محيط فرهنگي شيراز در نيمه سده هشتم هجري باشد. در اين ميان به خصوص شيوه خاص كتاب آرايي اين مجموعه، نمايان‌گر اولين كوشش‌هايي است كه در تدوين اين گونه مجموعه‌ها در ايران انجام شده است و ريشه‌هاي شيوه‌اي را كه در دوره تيموري اجرا مي‌شد، به ما مي‌نماياند.»
چاپ 
ارسال به دوست