نخستين نشست از سلسله نشست‌هاي بررسي نقوش ابريشم‌دوزي كه با موضوع «ابريشم‌دوزي تركمن» اختصاص داشت، برگزار شد.
نخستين نشست از سلسله نشست‌هاي بررسي نقوش ابريشم‌دوزي كه با موضوع «ابريشم‌دوزي تركمن» اختصاص داشت، برگزار شد.
به گزارش روابط عمومي فرهنگستان هنر، نخستين نشست از سلسله نشست‌هاي تخصصي بررسي نقوش ابريشم‌دوزي عصر چهارشنبه 4 مرداد با سخنراني در سالن همايش‌هاي فرهنگستان هنر برگزار شد. در اين نشست «شهين پزشكي» هنرمند و پژوهشگر حوزه دوخت‌هاي سنتي و عليرضا برفروشان كارشناس ارشد پژوهش هنر، مدرس دانشگاه، طراح نقوش سنتي و پژوهشگر سازمان میراث فرهنگی کشور به سخنراني با موضوع «ابريشم‌دوزي تركمن» پرداختند. شهين پزشكي به عنوان سخنران نخست اين نشست عنوان كرد: در اين نشست ابتدا مقدمه‌اي از كل دوخت‌هاي سنتي ايران ارائه مي‌دهم، پس از آن به تقسيمبندي مربوط به دوخت‌هاي هر كدام از شهرستان‌ها مي‌پردازم سپس كاربرد و تكنيك نقش‌پردازي را در فرهنگ زنان تركمن ارائه مي‌كنم.
وي ادامه داد: هنرهاي سنتي در صنايع دستي ايران، داراي شاخه‌هايي است كه يكي از آن‌ها به دوخت‌هاي سنتي ايران اختصاص دارد. دوخت‌هاي سنتي ايران مفهوم عام داشته و شامل سوزن‌دوزي، قلاب‌دوزي و پوشاك محلي است كه هر كدام در جايگاه خود داراي شاخه‌هاي متعددي هستند.
پزشكي به تعريف سوزن‌دوزي پرداخت و بيان داشت: سوزن‌دوزي شامل انواع دوخت‌هايي مي‌شود كه به وسیله نخ و سوزن با مواد مختلف و الیافی از جنس ابریشم، پنبه، پشم، کتان، کنف، کرک و ... روی سطوح قابل دوختن مانند انواع پارچه، انواع چرم و نمد صورت مي‌گیرد و حتي از چوب نيز كارهاي بسيار زيبايي با ليزر دوخته مي‌شود.
سپس اين پژوهشگر به انواع سوزن‌دوزي‌ها اشاره كرد و ادامه داد: تنوع سوزن‌دوزي‌ها بسيار زياد است و ابریشم‌دوزی‌ها، سرمه‌دوزی‌ها، گلابتون‌دوزی‌ها، نقره‌دوزی‌ها، تکه‌دوزی‌ها، مروارید‌دوزی، منجوق‌دوزی، پولک‌دوزی، مرصع‌دوزی، پیله‌دوزی، تور‌دوزی، نوار‌دوزی، آینه‌دوزی، سکه‌دوزی، آجیده‌دوزی، نقش‌دوزی، شماره‌دوزی، زغره‌دوزی، کاموادوزی، خس‌دوزی، قیطان‌دوزی، اسموک‌دوزی (لانه‌زنبوری)، مخمل‌دوزی، تار‌دوزی و پته‌دوزی از انواع سوزن‌دوزي‌ها به شمار مي‌روند.
وي به توضيح درباره تنوع مواد پرداخت و افزود: امروزه تنوع مواد و الیاف مصنوعی بسیار زیاد شده‌است، اما استفاده از مواد طبیعی یکی از وجوه متمایز یک اثر خوب مطابق با استانداردهای جهانی با کارهای عام پسند و بازاری است. گرچه كيفيت مواد طبيعي مورد استفاده در دوخت‌ها بسيار زياد است، اما برخي از مواد مصنوعي نيز بسيار گران قيمت هستند و كارهايي كه با اين نوع مواد دوخته مي‌شود نيز بسيار گران قيمتند.
مؤلف و پژوهشگر كتاب ابريشم‌دوزي‌هاي ايراني به نمونه‌هاي بهترين آثار در مناطق مختلف پرداخت و افزود: در استان‌هاي قزوين، اصفهان و يزد مي‌توان بهترين آثار نقش‌‌دوزي‌ها را مشاهده كرد كه برخي از اين آثار كهن در موزه‌هاي بزرگ دنيا قابل مشاهده است.
وي سپس به مبحث اصلي سخنراني كه به قوم تركمن اختصاص داشت، پرداخت و افزود: ترکمن‌های ایران در شرق دریای خزر شامل بخش‌های شمالی و شرقی استان گلستان و در خراسان شمالی موسوم به منطقه ترکمن صحرا و اطراف رودخانه اترک و گرگان‌رود سکونت دارند.
از شهرهای مهم ترکمنان در ایران مي‌توان از بندر ترکمن، گنبد قابوس، کلاله، گمیشان، مراوه‌تپه، سیمین‌شهر، اینچه‌برون و بخش‌هایی از مینو دشت را نام برد.
پزشكي سپس سوزن‌دوزي‌هايي كه زنان تركمن به كمك نخ و سوزن، نقش‌هایی را روي پارچه‌های ابریشم به نمایش می‌گذارند را سندی بر هنر‌نمایی زنان این قوم دانست و تصريح كرد: سوزن‌دوزی ترکمن که بدان سیاه‌دوزی نیز گفته‌می‌شود، در بین ترکمن‌ها به نام «کِشته» معروف بوده و در گذشته کاربرد فراوانی داشته‌است و به علت دارا بودن قابلیتهای متعدد علاوه بر آنکه به طور مستقل قابل استفاده‌است، از آن‌ها برای سر آستین، لبه دامن، لبه یقه و... نیز استفاده مي‌كنند. همچنین در تلفیق با ديگر مصنوعات مانند چرم، چوب، پلاستیک و ... میتوان از سوزن‌دوزی استفاده كرد. نوارهای سوزن‌دوزی برای تهیه و تولید فرآوردههای تکمیلی انواع کیف و کفش، جلد عینک، رومیزی، کلاهک آباژور و ... کاربرد دارد.
وي در ادامه به مراحل دوخت در تركمن پرداخت و افزود: از آنجا كه عدد 7 براي تركمنان مقدس است، براي دوخت از هفت مرحله گذر مي‌كنند. ابتدا لایه‌بندی و شیاردوزی پارچه که جهت ثابت نگه داشتن پارچه و سوزن‌دوزی صورت می‌گیرد. سپس تاباندن نخ ابریشم جهت استحکام‌بخشی نخ که به تعداد دو یا سه یا پنج‌لا با هم تاب می‌دهند. بعد ازآن، سیم‌کشی برای تعیین محدوده اصلی کادر، جهت پیاده‌کردن طرح انجام می‌گیرد. سیاه‌دوزی مرحله بعدی در سوزن‌دوزی ترکمن است که فضای طرح را با دوخت زنجیره و نخ ابریشمی مشکی مشخص می‌کنند.
پزشكي در همين زمينه ادامه داد: الوان‌دوزی، مرحله دوختن نخ‌های رنگی در داخل سیاه‌دوزی است. هم چنین دانه‌دوزی (آلاجه)، پس از دوخت زنجیره سیم‌کشی، بین دو سیم را دانه‌دوزی می‌کنند. مرحله آخر نیز سفیددوزی است. این دوخت اصولاً در شلوار زنانه و در قسمت بالای سیم انجام می‌شود و از طرح‌های ساری ایچیان استفاده می‌کنند. دوخت‌های ترکمنی انواع مختلفی دارد که از آن میتوان دوخت زنجیره (کوجمه)، پَر، ساقه‌دوزی، تیغ‌ماهی(قایما)، دانه‌دوزی و «ایلمه» نام برد. از دیگر مسائل مربوط به سوزن‌دوزی ترکمن، نقوشی که در این نوع سوزن‌دوزی به کار می‌رود.
در ادامه اين نشست عليرضا برفروشان كارشناس ارشد پژوهش هنر، مدرس دانشگاه، طراح نقوش سنتي و پژوهشگر سازمان میراث فرهنگی کشور به ارائه مقاله خود در خصوص ابريشم‌بافي در تركمن پرداخت. وي در ابتدا به تنوع آب و هواي كشور پرداخت و گستردگي و تنوع را منشاء تنوع در قوميت‌ها و فرهنگ‌هاي مختلف دانست سپس نقوش مورد استفاده در قوم تركمن را چنين تشريح كرد و گفت: منشاء نقوش را مي‌توان به جانوری، گیاهی، جمادی، کیهانی، هندسی و ترکیبی تقسيمبندي كرد.
برفروشان به برخي از موضوعات نقوش اشاره كرد و افزود: اسب، شتر، قوچ، خوک، ماهـی، پرندگان، عقـرب، عنکبوت، گـل، درخت، بـرگ، گردو، قایق، آلاچیق، قاشق، آینه، تیـر و کمـان، قیچی، شـانه، گیرة آهنگری، سلاح‌ها، تعویذ، چشم و ناخن از جمله نقوشي هستند كه در دوخت‌هاي تركمنان مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
اين پژوهشگر حوزه ميراث فرهنگي ادامه داد: ويژگي‌هاي محتوايي نقوش شامل اَشکال و نمادهایی از محیط زندگی يا
بیانگر آداب و رسوم گذشته، باورها، علایق، آرزوهای پنهان و آشکار است.
وي سپس به ويژگي تقسيمبندي تركيب‌بندي‌ها پرداخت و افزود: مهم‌ترین نوع ترکیب‌بندی، ترکیب‌بندی ردیفی است. كه مي‌توان به اين سه ويژگي اشاره كرد: يكي تکرار نقش‌مایه‌ها كه بسیار معمول است، ديگري قرینه‌سازی، كه آن هم بسیار پُرکاربرد است و آخرين ويژگي، نقوش لباس زنان است كه متراکم‌تر و پُرکارتر از لباس مردان است.
برفروشان سپس به ويژگي‌هاي رنگ‌آميزي نقوش نزد تركمنان اشاره كرد و ادامه داد: به رنگ‌های گرم، به‌خصوص طیف قرمز بسیار علاقه دارند. استفاده از رنگ قرمز در ترکمن‌ها یک سنت است. رنگ قرمز، نشانه رشادت، دلاوری و مردانگی است. از رنگ‌های زرد، سبز، آبی، سیاه، سفید نیز استفاده می‌کنند. رنگ، نشانة جنس، سن یا موقعیت زناشویی صاحب لباس است.
وي سپس با ارائه تصاويري به تشريح نقش‌مایه‌‌های سوزن‌دوزی ترکمن پرداخت و بيان داشت: در ابتدا بايد به «قوچاق» يا «قوچوق» اشاره كنم كه منظور «شاخ قوچ» است كه به اشكال مختلف ديده‌مي‌شود. «بورمه چگین» يا همان «بازو بند»، «عالِم نقش» كه برگرفته از نقش درخت یا قفسه سینه است. همچنين «تیرانا بورن» كه همان «ماهی اوزون برون» است، نيز بايد اشاره كرد. «دؤرت گؤز» يا «چهار چشم»، «نقش‌مایه دو وجهیِ یافرِق (برگ)» يا «رگ برگ»، «ماری نقش» يا «ماری گل» به معناي جای پای شتر، «ساری ایچان» يا «عقرب زرد» كه عقرب را مظهر دفع شر مي‌دانند از جمله اين نقش‌مايه‌ها به شمار مي‌روند.
اين مدرس دانشگاه به تحليل فني برخي از اين نقش‌مايه‌ها پرداخت و عنوان كرد: «نقشمایههایی با ساختار بیقرینه، ساده و غیرترکیبی»، «نقشمایههایی با ساختار قرینه، ساده و غیرترکیبی» و در نهايت «نقشمایههایی که هم به شکل کامل و هم به شکل نیمه اجرا می‌شوند» را مي‌توان در كارها مشاهده كرد.
وي ترکیب‌بندی در نقوش سوزن‌دوزی ترکمن را شامل: «ترکیب بندی ردیفی»، «تکرار» و «قرینه‌سازی» دانست و افزود: تکرار یک نقش‌مایه در ترکیب‌بندی ردیفی را «رَگمِه» گويند و شیوه‌های قرینه‌سازی در نقوش ترکمن به سه دسته «قرینه انعکاسی»، «قرینه انتقالی» و «قرینه دورانی» صورت مي‌گيرد.
وي در پايان با ارائه تصاوير به تشريح بيشتر اين مطالب پرداخت. اين نشست با پرسش و پاسخ حاضران به كار خود پايان داد.
نسخه چاپي
