پژوهشکدة هنرِ فرهنگستان هنر دومین نشست از سلسله نشست‌های «هنر شرق را به نقد و بررسی کتابِ هنر کاشی‌کاری قاجار، نوشتة محمدرضا ریاضی اختصاص داد.

به گزارش روابط عمومی پژوهشکدة هنر وابسته به فرهنگستان هنر، در این نشست، که به همت گروه هنر شرق پژوهشکده، عصر یکشنبه سی و یکم اردیبهشت با حضور علاقه‌مندان، دانشجویان و شماری از استادان حوزه‌های هنرپژوهی برگزار شد، محمدرضا ریاضی، مؤلف کتاب، و دكتر الهه پنجه‌باشی، عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا، دربارة این اثر پژوهشی، که از منظر هنر کاشی‌کاری قاجار ـ یکی از شاخص‌ترین و پُرکاربردترین هنرهای این دوران ـ دریچه‌ای به بخش مهمی از تاریخ زیبایی‌شناسی ایرانی گشوده است، سخن گفتند. گزارشی از این نشست را از نظر می‌گذرانید:

نخست، محمدرضا ریاضی، مؤلف کتابِ هنر کاشی‌کاری قاجار که پیش از این سابقه سال‌ها تدریس در دانشگاه‌های تهران، الزهرا، علم و صنعت، آزاد و ریاست کتابخانة موزة ملی ایران و همچنین نگارش کتاب‌ها و مقالات متعدد و حضور و سخنرانی در کنفرانس‌های علمی معتبر جهان را در کارنامه خود دارد، با اشاره به مشکلات فراوان و موانع بسیاری که در مسیر تهیه و تدوینِ منابعِ تصویریِ این کتاب، از جمله عکاسی از اماکن مذهبی، نظامی، دولتی و هماهنگی با مراکز ذیربط وجود داشت، سیری از تکوین سنّت کاشی‌کاری ایران را از سفال لعاب‌دار تا کاشی رنگین دوره سلجوقی، آجرها و کاشی‌های لعاب‌دار و جنبه‌های تزئینی دورة ایلخانی و تا کاشی‌های هفت‌رنگ دورة قاجار برای حاضران تشریح کرد. وی با بیان دو کارکرد عمده و اصلی کاشی در ایران، یعنی «استحکام» و «زیبایی» بنا، به بیان ویژگی‌های طبیعی کاشی و سازگاری اقلیمی و محیطی آن همراه با نمایش کاشی‌هایی از اولین دوران کاربرد این عنصر در معماری ایران از بیش از دو هزار سال پیش تا دورة قاجار پرداخت.

مؤلف کتاب، در ادامه، با اشاره به نقش رنگ و باورهای شیعی در گسترش، شکوفایی و رونق این هنر در امامزاده‌ها و اماکن مذهبی، حسینیه‌ها، تکایا و...، غربی شدن نقوش در کاشی‌‌های دورة قاجار را شاخص‌ترین تحول این هنر در دورة یادشده شمرد. وی، آنگاه با ذکر این نکته که: بسیاری می‌گویند هنر قاجار، هنر دوران انحطاط و شکل نازل‌شدة هنر صفوی بوده است، اما انصافاً این تحلیلِ دقیق، منصفانه و جامعی نیست، خاطرنشان کرد: این حکومت‌ها بودند که تغییر کردند نه فرهنگ و مردم و ما تفاقاً نمونه‌های درخشانی از هنر این دوره داریم که گاه حتی از هنر دورة صفوی نیز شاخص‌تر است و البته نمونه‌های نازل هم داریم. وی افزود: هنر دورة قاجار، از این نظر که حلقة پیوند جهان کهن با روزگار معاصر بود و هنوز بسیاری از عادات و رفتارشناسی و مظاهر فرهنگ ما ریشه در این دوران دارد، بسیار مهم و قابل توجه است؛ لباسی که ما امروز به تن می‌کنیم صورت تغییریافته‌ای از پوشش این دوره است، خانه‌ای که در آن سکونت داریم به دورة قاجار شبیه‌تر است تا دورة صفوی. همین‌طور بسیاری از مظاهر زندگی ما، همچون روی صندلی و پشت میز نشستن و شکل غذا خوردن و...، در همین دورة مورد بحث شکل گرفته است. در همین دوره، به وضوح می‌توان نشانه‌های تغییر ذائقه فرهنگی مردم را دید. در این دوره، از نظر کیفیت و کارکرد، سه سطح و ردیف از هنرمندان را در کنار هم داریم: در دستة اول، هنرمندان درجه یک و ممتاز قرار می‌گیرند که در استخدام دربارند؛ دستة دوم شامل هنرمندان درجه دو که هنرشان برای توریست خارجی است، از جمله مینایی‌ها و قلمدان‌ها و...؛ دستة سوم هم هنرمندان رده پایین‌تر که در حوزة کاشی‌کاری به کار مشغول‌ هستند. در میان همین درجه سه‌ها هنرمندان شاخصی به چشم می‌خورد که سطوح و مراتب فرهنگ مردم ایران را به‌خوبی می‌شناسند و می‌دانند مردم عادی چه می‌خواهند و اشراف خواهان چه چیزی هستند. چه نوع کاشی درخور کاخ‌هاست، اماکن مذهبی چه نوع کاشی را می‌طلبد و مردم عادی و متوسط خواهان چه نوع کاشی‌هایی هستند. از این رو است که علاقه‌مندی به زندگی مردم و توجه به تغییر ذائقة فرهنگی رایج در هنر کاشی دورة قاجار نمودی چشمگیر دارد.

ریاضی، در ادامه، به پیدایش و رواج هنر عکاسی و تأثیر آن در کاشی، سنّت منظره‌پردازی، توجه به تاریخ باستانی و نیاکانی ایران در پی شناخت دوران هخامنشی و تخت جمشید و میراث هنر و فرهنگ باستان اشاره کرد و گفت: کتابِ هنر کاشی‌کاری قاجار، یک دورة صد و بیست ساله را در کاشی‌کاری ما نشان می‌دهد که هر کس می‌تواند موضوع مورد علاقه خود را در آن پیدا کند.

زیبایی‌شناسی نقوش کاشی‌های این دوره، از جمله میوه، مناظر و...، مبحث بعدی مؤلف کتاب بود که سخن خود را با تجلیل از طرح‌ها و نقوش کاشی‌ها همراه با نمایش تصاویری از بناهایی چون کاخ گلستان، مدرسة سلطانی، حمام خان، مسجد جامع زنجان، عمارت فرمانیه و غیره به پایان برد.

در ادامه، نوبت به دکتر الهه پنجه‌باشی، عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا و محقق و کارشناس هنر قاجاری رسید که روایت خود را از این هنر با اشاره به مهم‌ترین شاخصه‌های تغییر در کاشی‌کاری آغاز کند. تغییر رنگ (به رنگ‌هایِ قرمز و صورتی و زرد)، استفاده از رنگ‌های تازه و گرم، ایجاد تنوع موضوعی، رواج کاشی‌های هفت‌رنگ به‌مثابه نماد مجسم کاشی‌کاری دورة قاجار، کاشی معرق، نقاشی روی لعاب به صورت نقاشی‌شده و نقاشی‌های زیرلعابی از جملة این ویژگی‌ها بود.

این مدرس و پژوهشگر هنر دورة قاجار در ادامه به تشریح فصول این کتاب پرداخت و یادآور شد: فصل نخست کتاب به تاریخ کاشی‌کاری ازکهن‌ترین ادوار و سیر تحول و تکامل این هنر در طول قرن‌ها و فصل دوم به صنعت کاشی‌کاری اختصاص دارد. وی در این قسمت به مهم‌ترین تفاوت و امتیاز کاشی‌کاری دورة قاجار از دوره‌های پیش از خود اشاره کرد. از جمله ورود هنر کاشی به خدمت تزئین اماکن غیر مذهبی ـ که تا آن زمان سابقه نداشت ـ و عبارت از خانه‌ها و عمارت‌های اشراف بود که نه در شمار کاخ‌های شاهان محسوب می‌شد و نه جزو اماکن مذهبی بود. سبک: که شامل اصفهان، شیراز و تهران بود که مهم‌ترین سبک هم بود. تنوع موضوعات، نوع کاشی‌ها: مربع، مستطیل، بیضی و به صورت برجسته و قالبی. تنوع در طرح و رنگ (از دورة ناصری) شاملِ طرح‌های هندسی، گیاهی، جانوری، اساطیری و روایی، مناظر معماری و اصطلاحاً کارت‌پستالی. تنوع در ابعاد، رواج واقع‌گرایی و طبیعت‌گرایی با تأثیر از کاشی‌کاری‌های دورة ایلخانی.

دکتر پنجه‌باشی در توضیح فصل سوم کتاب، به عوامل تأثیرگذار در تغییر مسیر کاشی‌کاری دورة قاجار، همچون نقاشی‌های میرزا ابوالحسن غفاری، نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای در انتهای این دوران، تصاویر چاپ سنگی و سفرنامه‌ها پرداخت و مهم‌ترین ویژگی فصل چهارم کتاب را معرفی بناها و موزه‌های حاوی درخشان‌ترین نمونه‌های هنر کاشی‌کاری قاجار به شکل تحقیق میدانی و پژوهش به صورت مکمل و به موازات یکدیگر، آوردن تصاویر در کنار متن و نیز معرفی کاشی‌کاران این دوره عنوان کرد و گفت: این اتفاقی مهم به شمار می‌رود که متأسفانه هیچ‌گونه مستندنگاری تا پیش از این در دسترس نبوده است.

دومین سخنران نشست هنر کاشی‌کاری قاجار ادامه داد: کاشی در این دوره درست مثل یک رسانه عمل می‌کرده و نقاشی‌ها هم حالتی روایی و روایت‌گونه داشته‌اند. کاشی‌کاران زیر نظر و زیر مجموعه نقاشان و نقاشخانة همایونی بودند و نظام و سلسله‌مراتب استاد و شاگردی حکم‌فرما بوده است. نکتة بعدی ارتباط زیاد و نزدیک میان کاشی‌کاران و خوشنویسان در این دوره است. وی سخن خود را این‌چنین جمع‌بندی نموده و به پایان برد: کاشی‌های قاجار از دورة ناصری، تلفیقی از هنر ایرانی با هنر اروپایی و هنر باستانی ما را در خود به نمایش می‌گذارد.

پایان‌بخش این نشست، طرح پرسش‌های حاضران بود که از سوی این دو پژوهشگر و صاحب‌نظر هنر قاجار، پاسخ داده شد.

گفتنی است سلسله نشست‌های هنر شرق، هر بار با نگاه به یکی از حوزه‌های پژوهشی و مطالعاتی در هنر ایران و شرق و با حضور چهره‌های صاحب‌نام علمی و دانشگاهی و عموم علاقه‌مندان مباحث نظری هنر در پژوهشکدة هنر برگزار خواهد شد