هم‌انديشي نقش و نقش‌بند با بررسي تكنيك‌ها و شرح آثار و احوال غياث‌الدين نقش‌بند يزدي در قالب 8 مقالۀ علمي، روز دوشنبه، 13 آذر، در سالن همايش‌هاي فرهنگستان هنر برگزار شد.

به گزارش روابط عمومي فرهنگستان هنر، هم‌انديشي «نقش و نقش‌بند» كه به «شرح احوال و آثار غياث‌الدين علي نقش‌بند يزدي» اختصاص داشت، در قالب دو پانل علمي و با ارائه 8 مقاله با حضور مديران و مسئولان فرهنگستان هنر، موزه ملي ايران، ميراث فرهنگي، و اعضاي شوراي علمي اين هم‌انديشي برگزار شد.

در ابتداي اين هم‌انديشي، مژگان جهان‌آرا، دبیر علمی هم‌اندیشی نقش و نقش‌بند، گزارشي از برگزاري هم‌انديشي ارائه داد. وي هدف از برگزاري اين هم‌انديشي را معرفي بزرگان تاريخ هنر ايران زمين و احياي هنرهاي گذشتگان دانست و گفت: متاسفانه با وجود پژوهش‌هايي كه در تاريخ هنر ايران به انجام شده، بسياري از هنرمندان به صورت ناشناس باقي‌مانده و نامي از آنها در تاريخمان ثبت نشده؛ حتی برخي از هنرمندان با وجود اسم و رسم، به بسياري از تكنيك‌هاي هنري‌شان آگاه نيستيم و دسترسي نداريم. غياث از جمله كساني است كه خوشبختانه آوازه‌اي جهاني در دوران خود داشته، اما متاسفانه شناخت شخصيت هنري و تكنيك و فنونش مغفول مانده است.

وي قدم فرهنگستان هنر را در راه شناخت اين شخصيت بزرگ هنري، بسيار ارزشمند شمرد و ضمن قدرداني از دست‌اندركاران و پژوهشگران، از ميراث فرهنگي استان يزد و ميراث فرهنگي استان تهران و موزه ملي نام برد كه در اين هم‌انديشي همكاري كرده‌اند. وی در ادامه به برگزاري نشست تخصصي «بررسي و تحليل پارچه زربفت غياث‌الدين نقش‌بند يزدي» كه روز سه‌شنبه، 14 آذر، در موزه ملي ايران برگزار مي‌شود، اشاره كرد و از مدعوين دعوت كرد كه در اين نشست كه ادامه هم‌انديشي «نقش و نقش‌بند» است، شركت کنند.

در ادامه زهره‌روح‌فر، عضو شوراي علمي هم‌انديشي، مقاله خود را با عنوان «شيوه سايه‌نما در آثار غياث‌الدين علي‌نقش‌بند يزدي» ارائه كرد. وي اظهار اميدواري كرد كه برگزاري چنين هم‌انديشي‌هایی بتواند موجب احياي هنرها و سنت‌هاي ديرينه شود و در ادامه گفت: ما غياث را با مكتب يزد مي‌شناسيم. او مبدع اين مكتب بود و به جرأت مي‌توان گفت كه كسي در دنيا نتوانسته تاكنون در حوزۀ بافت پارچه و لباس، تبحری در این حد داشته و به شيوۀ وي آثاري از خود بر جاي بگذارد.

اين مدرس دانشگاه حوزۀ پارچه و لباس افزود: او در مكاتب ديگر تغييراتي به وجود آورد و رويكردي داشت كه منتج به سبك‌هاي جديد ‌شد. مثلا در سبك تبريز و يزد تغييراتي داد و حتي در مدتي كه به اصفهان رفت و اداره كارگاه‌هاي سلطنتي شاه عباس را به عهده گرفت، از تلفيق مكتب اصفهان و يزد، مكتب جدیدی را ایجاد کرد.

روح‌فر به بافت‌هاي دو لايه و سه‌لايه غياث اشاره كرد و افزود: در موزۀ ملي ايران پرده‌ای بزرگ وجود دارد كه با امضاي غياث است. اين پرده هم به لحاظ طراحي و هم فن بافت، نمونۀ كاملي از آثار غياث به شمار مي‌آيد. در سراسر این کار طرح‌هاي كوچك و تزئيني وجود دارد كه در میان طرح كلي محراب، طراحي شده‌اند. در تمام سال‌هايي كه به پژوهش دربارۀ آثار غياث پرداختم، به جرئت مي‌توانم بگويم نمونه‌اي در حد آثار غياث در دنيا وجود ندارد.

سپس نسرين كيهان، عضو شوراي علمي اين هم‌انديشي، به سخنراني پرداخت و مقاله‌اش را با عنوان «عوامل تأثيرگذار بر ظهور هنرمندي به نام غياث‌الدين نقش‌بند يزدي» ارائه كرد. وي به تاريخ چند هزار سالۀ بافندگي در ايران پرداخت و شكوفايي غياث‌الدين را حاصل تاريخ هنر پارچه‌بافي و پشتوانه‌ فضاي هنري زمانه خود دانست و گفت: بررسي آثار غياث بيانگر آن است كه او از هنر پارچه‌بافي دوره‌های گذشته، حتي دورۀ ساساني اطلاع و آگاهي داشته است و حمايت شاه عباس در آن زمان موجب شده كه او خلاقيت‌اش را به طور كامل به نمايش بگذارد.

اين مدرس دانشگاه حوزۀ پارچه و لباس به تشريح تاريخ هنر پارچه‌بافي در دوران‌هاي مختلف پرداخت و افزود: غياث آن‌قدر در كار خود تبحر داشت كه با وجود تعداد اندك آثاري كه از او بر جاي مانده، مي‌توان شخصيت والاي هنري‌اش را ثابت کرد.

وی در ادامه به تاریخچۀ قالی قرمز اشاره کرد: آنطور كه در كتاب‌هاي تاريخي آمده، پهن كردن قالي قرمز از زمان شاه‌ عباس مرسوم شده. گفته شده پارچه‌هاي قرمز و رنگارنگي كه در كارگاه‌هاي غياث بافته مي‌شده است به وسعت زيادي براي شاه گسترده بودند تا او به كاخ برسد.

در ادامه اين هم‌انديشي مقاله «خواجه غياث نقش‌بند، هنرمندي توانا و شاعري دانا» توسط حسين مسرت، عضو شوراي علمي اين هم‌انديشي، ارائه شد. وي به هنرهايي اشاره كرد كه غياث دستي در آن داشت و گفت: خواجه مولانا غياث‌الدين علي نقش‌بند يزدي در سال 1017 ه. ق درگذشته است. غياث سر سلسلۀ هنروران يزد در عصر صفوي بود. وی افزون بر آنكه در هنرهاي زري‌بافي، مخمل‌بافي، مينياتور، نگارگري، بافندگي، نقاشي، نقش‌بندي، طراحي و تذهيب دستي توانا داشته، در هنر شاعري نيز صاحب قريحه‌اي روان و سبكي ويژه بوده‌است كه نسخه‌اي ناقص از اشعارش بر جاي مانده است.

اين شاعر و پژوهشگر در ادامه به منابع تاريخي كه در خصوص معرفي خاندان، محل زندگي و زمان دقيق مرگ غياث‌الدين بر اساس منابع و متون بر جاي مانده مباحث خود را ارائه كرد.

محمد حسين جعفري نعيمي آخرين سخنران پانل نخست اين هم‌انديشي بود كه مقاله خود را با عنوان «بررسي طرح و نقش پارچه‌هاي مكتب يزد در دورۀ صفوي (مطالعه موردی: پارچه‌هاي خواجه غياث‌الدين علي نقش‌بند يزدي» ارائه كرد و در خصوص انواع پارچه گفت: بافت انواع پارچه شامل کتان، مخمل، اطلس، ابریشم و غیره به واسطۀ حمایت دربار صفوی در اين دوره معمول بود. گرایش به پارچه‌های تصویری كه از اواخر قرن نهم تا دوران صفوي استمرار داشت، بيشتر به شكل اقتباس و تقلید از نگارگران بود كه توسط طراحان پارچه در اين زمان صورت مي‌گرفت.

وي سپس به انواع نقوشي كه در پارچه‌ها كاربرد داشت پرداخت و افزود: پارچه‌های دورۀ صفوی دارای نقوش متنوعی بود که شامل منظرۀ باغ با درختانی همچون چنار، سرو و توت بود. همچنين نقوش گیاهی شامل گل سرخ، نسترن، شقایق پٌرپر، سوسن، زنبق، میخک، ساقه‌های مواج گندم و زنبق مي‌شد. در نقوش حیوانی نيز از تصاوير طوطی، بلبل، پروانۀ در حال پرواز، غزال کوچک، اژدها و سیمرغ استفاده مي‌شد. نقوش کیهانی و تزئینی شامل ابرهای چینی، ابرهای کوچک شبیه چنگ، طرح‌های مارپیچی، نقوش منگوله مانند، نقوش قلبی شکل، سه گلبرگی و چهارگلبرگی، انواع دایره و نقطه‌های کوچک توپر بود . همچنين موضوعات با الهام از ادبیات و افسانه‌های ایرانی همچون شاهنامه، خمسه نظامی و داستان‌های عاشقانۀ لیلی و مجنون، ملاقات خسرو و شیرین، یوسف و زلیخا، اژدهاکشی، سوار و اسیر، میهمانی‌های باشکوه و اشعار و ادعیه و آیات قرآنی طراحی می‌شد.

در پانل دوم اين هم‌انديشي ابتدا علي‌نعيمايي، كارشناس پژوهشكدۀ هنرهاي سنتي سازمان ميراث فرهنگي استان تهران، به ارائه مقاله‌اش با عنوان «بررسي تكنيك بافت مخمل دورۀ صفويه» پرداخت و با ارائه تصاويري از كارگاه‌هاي بافت مخمل، كه هنوز هم فعال هستند، چگونگي كار با اين نوع كارگاه‌ها را تشريح كرد و گفت: براي بافت پارچۀ مخمل به سه نفر بافنده هم‌زمان نياز است. اما طرح اصلي توسط نقش‌بند اجرا مي‌شود و هيچكدام از بافندگان در حين بافت كار طرح و نقش‌پردازي را انجام نمي‌دهند.

وي تصاويری از طرح‌هاي پارچه‌های مخمل را به حاضران در نشست نشان داد و دربارۀ چگونگي طراحي و بافت آنها سخن گفت. سپس نمونه‌هاي جديد بافت مخمل را با مخملي كه توسط غياث‌الدين بافته شده، مقايسه كرد و امكان احياي بافت هشت رنگ پارچه مخملي، كه توسط غياث اجرا شده، را بسيار سخت و تقريبا غير ممكن دانست.

سپس مژگان جهان آرا به بررسي طراحي در آثار غياث پرداخت و با اشاره به پارچه‌اي كه از غياث در موزۀ ملي موجود است به تشريح طرح غياث پرداخت و گفت: پيچيدگي و پر مضمون بودن آثار غياث به عوامل بسياري وابسته است. نبوغ خاصي كه او در ايجاد سبكي ويژه در تابيدن الياف، بافت و طراحي داشت موجب شد تا مكتبي جديد ايجاد شود.

جهان آرا به جزئيات طرح‌هاي اثر غياث، موجود در موزۀ ملي، پرداخت و توضيحات بيشتر در مورد اين كار را موكول به نشست تخصصي روز سه‌شنبه در موزۀ ملي كرد.

روح‌الله دهقاني، كارشناس پژوهشكدۀ هنرهاي سنتي سازمان ميراث فرهنگي استان تهران، سومين سخنران اين پانل بود كه با ارائه تصاويري به «بررسي تخصصی تكنيك بافت پارچه زربفت طرح محرابي اثر خواجه غياث در موزه ملي» پرداخت و گفت : اين پارچه داراي شفافيتي است كه با گذشت زمان نيز از آن كاسته نشده است. این خصوصیت مربوط به تكنيكي است كه غياث در بافت انجام داده است.

وي پارچه‌ها را از نظر بافت به اطلسي، پشت كلاف (ترمه)، و دارایی (دوتاری) تقسيم كرد و به تشريح نوع بافت هر كدام با ارائه تصاوير و نمونه كار پرداخت.

محمد حسين صالحي، كارشناس ثبت آثار ملي ادارۀ كل ميراث فرهنگي استان يزد، مقاله‌اش را با عنوان «هنر زرگري سنتي شهر يزد ميراث مكتب پارچه‌بافي غياث‌الدين» ارائه كرد. وي عصر صفوي را درخشان‌ترين ادوار هنر ايراني دانست و اظهار داشت: در دورۀ صفوي نقاشي، طراحي پارچه و پارچه‌بافي از شهرتي جهاني برخوردار بود. هنر پارچه‌بافي خود سبب شد تا كارها و هنرهاي ديگر نيز ايجاد شود.

وي در ادامه به حرفۀ گلابتون‌سازي پرداخت و مراحل ساخت را تشريح كرد و گفت: در این دوران یکی از پر‌ اهمیت‌ترین مشاغلی که در راستای بافت پارچه‌های گرانبها در شهر یزد رونق یافت، گلابتون‌سازی بود. دو ماده اصلی ابريشم و طلا برای ساخت نخ گلابتون مورد استفاده در پارچه­های زربفت یزدی، مورد نیاز است. برای آماده سازی طلا باید مراحلي را طی کرد تا به عيار 20 برسد تا بتوان از آن نخ گلابتون ساخت.

صالحي در پايان سخنان خود به منشا زرگري و نوغان‌داري در يزد و ارتباط آن با پارچه بافي پرداخت.

اين هم‌انديشي با برگزاري نشست تخصصي «بررسي و تحليل پارچه زربفت غياث‌الدين نقش‌بند يزدي» كه روز سه‌شنبه، 14 آذر، در موزه ملي ايران برگزار مي‌شود، به كار خود پايان مي‌دهد.

شايان ذكر است گزارش تكميلي اين نشست در ماهنامه سفير هنر فرهنگستان هنر متعاقبا منتشر مي‌شود.