سومین همایش ملی «نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی‌اسلامی» در دو روزِ پنج‌شنبه و جمعه، 29 و 30 اردیبهشت 1401، در موزه بزرگ خراسان، برگزار شد.
به گزارش روابط‌عمومی فرهنگستان هنر، این همایش را مؤسسه آموزش عالی فردوس با همکاری دانشگاه‌های هنری کشور و با مشارکت شهرداری مشهد، اداره‌کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، و موزه بزرگ خراسان، و بعضی از دیگر نهادها، برگزار کرد.
در این همایش، علیرضا اسماعیلی، دبیر فرهنگستان هنر؛ سیدغلامرضا اسلامی، استاد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه تهران؛ محمدجعفر یاحقی، استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی؛ حسن بلخاری‌قهی، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ رجبعلی لباف‌خانیکی، مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی؛ قطب‌الدین صادقی، نویسنده و کارگردان تئاتر؛ به سخنرانی پرداختند.

علیرضا اسماعیلی، دبیر فرهنگستان هنر، در این همایش، با ذکر اینکه وقتی صحبت از خراسان می‌شود، یاد منطقه‌ای وسیع، از جیحون تا سیحون، از دامغان و نیشابور تا غزنه و بدخشان و بامیان، و از مرو تا سمرقند و بخارا می‌افتیم، گفت: این گستره وسیع بخش عمده درخت تناور فرهنگ و هنر ایران فرهنگی است و به بیانی دقیق‌تر، خراسان ریشه این درخت کهن‌سال است. امروزه، بخش‌های بسیاری از این قلمرو تاریخی و جغرافیایی از هم جدا افتاده، اما همچنان در عنصر فرهنگ و هنر زبان اشتراک دارند و گویی همه ما در سایه‌سار همان درخت کهن و تناور نشسته‌ایم.
او ادامه داد: خراسان صرفاً یک نام نیست، یک میراث است؛ یک مکتب و گفتمان است. خراسان مرکز ثقل میراث فرهنگی، مذهبی، ادبی و هنری ایران در طول سالیان متمادی است. خراسانِ بزرگ نگاهبان زبان و فرهنگ پارسی و ایرانی است. در پهنه فرهنگ و هنر خراسان بزرگ، هنرها و هنرمندان بسیاری را شاهدیم که همواره باعث افتخار سرزمین ما هستند، اما برجسته‌ترینشان در ساحت‌های معماری، خوش‌نویسی (اعم از کتابت، کتاب‌آرایی و کتیبه‌نگاری)، عرفان و ادبیات تجلی یافته و ظهور کرده است. اگر به قول حکیم نظامی «همه عالم تن است و ایران دل»، خراسان هم دلِ ایران است، قلب ایران است، قلب مؤمنانی است که با یک سلام به امام هشتم(ع)، چه از راه دور و چه از راه نزدیک، قلبشان آرام و روحشان شاد و مبتهج می‌شود. نه‌فقط از این سرزمین مردانی بزرگی برخاستند، بلکه چه بسیار بزرگان این مرزوبوم برای خوشه‌چینی از دانش و هنر خراسانیان ‌به این خطه رو نهادند.

او مکتب خراسان را بخشی مهم از هنر ایران دانست و گفت: مکتب خراسان صرفاً در متون ادبی، عرفانی و فقهی خلاصه نمی‌شود. بخشی مهم از هنر ایرانی، چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام، در خراسان سربرآورد و بالید و به اقصی‌نقاط ایران و جهان رفت. خراسان بزرگ مرزی با شرق جهان و تمدن‌های چین و هند بود که هنر ایرانی را به این نقطه از دنیا می‌فرستاد. این مرز مرکز تبادل و تعامل بود. هنر مانوی از خراسان بزرگ تا ترکستان و فاریاب رفت؛ همچنان‌که بعدها هنرهایی مانند خوش‌نویسی و معماری به شرق رفت.

او افزود: خراسان نماینده‌ای شایسته برای هنر ایرانی بود؛ به‌طوری که هرات در عهد تیموریان مأمنی برای انواع هنرها و هنرمندان شد و هنرمندانی بزرگ همچون کمال‌الدین بهزاد را در خود پرورش داد. این وضعیت در اوایل سلطنت صفوی نیز ادامه یافت. آنچه بعدها در تبریز و اصفهان نمود یافت نمادی از مکتب هرات بود که نماینده‌ای شایسته برای خراسان بود؛ به‌طوری که معماری مساجد خراسان نمونه‌هایی برجسته در ممالک شرقی و شمالی ایران و در قلب ایران دارد. در میان متقدمان خوش‌نویسی نیز، بزرگان خوش‌نویسی خراسان، همچون سلطان‌علی مشهدی، شاه محمود نیشابوری و میرعلی هروی، در جایگاه بلند نستعلیق‌نویسی، عروس خطوط اسلامی، قرار دارند.

دبیر فرهنگستان هنر فردوسی را در احیای هویت ایرانی در تاریخ ایران یک استثنا دانست و گفت: حکیم فردوسی وقتی هویت ایرانی را در خطر می‌بیند، آن را به شیوه خویش از روی متون کهن، به‌خصوص خدای‌نامه‌ها، بازتولید می‌کند. در واقع، در شاهنامه نه‌تنها زبان، فرهنگ، سنّت‌ها و آیین‌های ایرانی بازتولید و احیا می‌شوند، هنرمندان نیز با اقتباس از این اثر سترگ، در آثاری گران‌سنگ همچون شاهنامه بایسنقری (در دوره تیموری)، شاهنامه شاه‌تهماسبی (در دوره صفوی) و شاهنامه داوری (در دوره قاجار)، نگاره‌هایی زیبا و چشم‌نواز خلق می‌کنند که امروزه، زینت‌بخش بسیاری از موزه‌ها و مجموعه‌های داخل و خارج کشورند.
عضو هیئت‌علمی فرهنگستان هنر افزود: خراسان واقعی بی‌مرز است. هر جا نشان از فرهنگ و هنر ایرانی است، خراسان نام دارد؛ چه خراسان نه یک نام که یک مکتب است؛ مکتب شُکوه و بالندگی فرهنگ و هنر ایران. هنوز هنرشناسان در رمزگشایی بسیاری از هنرهای خراسان عاجزند. این هنرهای گران‌بها حرف‌های بسیاری برای گفتن دارند. هنوز سهم هنر خراسان ادا نشده است.

او در انتها، به چاپ نسخه نفیس خمسه نظامی به خط شاه محمود نیشابوری، توسط فرهنگستان هنر، اشاره کرد و از دیگر فعالیت‌های انجام‌شده در فرهنگستان هنر درباره مکتب خراسان یاد کرد و گفت: در سال‌های گذشته، گردهمایی بین‌المللی مکتب هرات را در فرهنگستان هنر برگزار کردیم و متونی ارزشمند درباره این مکتب منتشر کردیم. همچنین، فرهنگستان هنر همواره اهتمامی ویژه در انجام تحقیقات و پژوهش‌هایی درخصوص معرفی هنر این منطقه و تأثیرگذاری آن در هنر ایران و جهان اسلام داشته است و در آینده، درصدد است در ادامه بررسی مکاتب هنری ایران، با همکاری آستان قدس رضوی و مراکز فرهنگی و آموزشی خراسان، همایشی در خصوص مکتب هنری این خطه برگزار کند.

پس از این همایش، دبیر فرهنگستان هنر با همراهی دکتر حسن‌زاده، رئیس اداره مخطوطات آستان قدس رضوی؛ و مهدی صحراگرد، عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد؛ از مخزن و گنجینه بخش مخطوطات آستان قدس رضوی بازدید کرد و از گفت‌وگوهایی ثمربخش درباره انعقاد تفاهم‌نامه‌ای میان فرهنگستان هنر و آستان قدس رضوی برای برگزاری همایش مکتب خراسان، بررسی صد سال هنر ایران، و بازنشر مشترک نسخه‌های گنجینه نفیس آستان قدس رضوی خبر داد.
بازدید از کارگاه کتابت و تذهیب بزرگ‌ترین قرآن هنری جهان، به خط علی‌اکبر اسماعیلی‌قوچانی، بخش آخر این سفر و دیدار دوروزه بود که در آن، این استاد خوش‌نویس قوچانی به شرح روند و مراحل کتابت و تذهیب این قرآن ارزشمند پرداخت.