اگر به خیابان بزرگمهرِ ولیعصر، تقاطع خیابان شهید برادران مظفر، بیایید، در موزه هنرهای معاصر فلسطین فرهنگستان هنر، از دوم خرداد 1404، نمایشگاه خوش‌نویسی‌ای را خواهید دید که آثار هنرمندان خوش‌نویس معاصر را به همراه آثار قدما به نمایش گذاشته است. در این نمایشگاه، آثاری با مضامین قرآنی و آیات الهی، با دو خط محقَّق و ریحان، به جلوه درآمده است.

این نمایشگاه را مؤسسه کتاب‌آرایی ایرانی و نگارخانه لاجورد، با همکاری موزه هنرهای معاصر فلسطین، برگزار کرده‌اند و ایرج نعیمایی، رضا بنی‌رضی، عبدالله حاج صمدی، حسین نوروزی، محمد خیراندیش، محسن سلیمانی، منیره مقبل، محسن عبادی، فرهاد شیرخانی، محمدرضا عموزاد، محسن احمدی، ابوالفضل خزاعی، محمد کاشانی‌آزاد، حسین نجفی و ستار ولی‌نژاد از جمله شرکت‌کنندگانی‌اند که آثارشان، در کنار آثار قدما، در این نمایشگاه به نمایش درآمده است.

نمایشگاه «شُکوه محقَّق، طراوت ریحان»، پس از سال‌ها، با هدف گردآوری و نمایش آثار خوش‌نویسانی برگزار شده که در احیا و تداوم خط محقَّق و ریحان کوشیده‌اند.

بازنگری در سیر تحولات خط و خوش‌نویسی در ایران نشان می‌دهد که دو خط «محقَّق» و «ریحان» در دوره عباسی شهرت و اعتبار یافتند و در دوره مأمون به اوج خود رسیدند. خط محقَّق را نزدیک‌ترین خط به کوفی و اولین خطی می‌دانند که از کوفی استخراج شد و به این سبب آن را پدر خطوط اسلامی می‌نامند که تا قرن 10 هجری قمری کاربرد داشت و پس از آن از رواج افتاد و خوش‌نویسان کمی به این نوع خطوط التفات کردند.

«محقَّق» به معنای محکم و استوار است؛ چراکه شکل و فرم حروف از صلابت و استواری برخوردار است و کمال این خط را به آثار خوش‌نویسیِ «ابن‌بواب» نسبت می‌دهند. محقَّق خطی شکوهمند و دارای وضوح و یک‌دستی و یک‌نواختی و فواصل منظم و بی تداخل حروف است که از نظر نگارش، سخت‌ترین خط به شمار می‌رود؛ چراکه حرکات قلم نرم نیست و خشکی و محکمیِ خاصی در آن احساس می‌شود، به‌خصوص در انتهای حروفِ پایین‌رونده مانند «ر»، «و»، «م». همچنین، در این نوع خط، کاسه حروف گشادتر و بزرگ‌تر از ثلث است و در مقام مقایسه با خط ثلث، کاسه حروف گودتر نوشته می‌شود که این را می‌توان در حروف «ل»، «ن»، «س» مشاهده کرد. این خط، بعد از خط ثلث، بلندقامت‌ترین خط به شمار می‌آید.

خط «ریحان» همان خصوصیات و قواعد و شکل «محقَّق» را داراست، با این تفاوت که از محقَّق ظریف‌تر و کوچک‌تر به نگارش در می‌آید و شباهت بسیاری به خط ثلث دارد و ازاین‌رو، گاه تشخیص آن مشکل به نظر می‌رسد.

«شیلا بلر»، در فصل هفتم کتاب خوش‌نویسی اسلامی که به ترجمه ولی‌الله کاووسی در سال 1396 توسط انتشارات متن فرهنگستان هنر منتشر شده است، به‌طور کامل، به خوش‌نویسی در ایران و توابعش در دوره مغولان پرداخته است. او به ابیاتی از «قاضی احمد منشی قمی»، که از تاریخ‌نگاران و نویسندگان دوران صفوی است، اشاره کرده که در وصف «یاقوت مستعصمی»، ملقب به قبلةالکتّاب، خطاط شهیر قرن 7ق، شعری سروده و او را از سرآمدان خوش‌نویسی در خطوط «محقَّق»، «ریحان»، «رقاع»، «توقیع» و «غبار» دانسته است:

محقَّق به نزدیک هر کس که هست

که ریحان خطش بَرَد دل ز دست

رقاعش پسندیدۀ روزگار

به توقیع او سِحر را ختمِ کار

غبارش بر اطراف سیمین حریر

چو آثار خط بر رخِ دل‌پذیر

قاضی احمد منشی قمی، که خود نیز از جمله خوش‌نویسان خط نستعلیق و از شاگردان احمد مشهدی به‌شمار می‌رود، در سده دهم خورشیدی، کتابی با عنوان گلستان هنر به نگارش درآورد که در آن، به شرح احوال خوش‌نویسان و نگارگران دوران خود پرداخته است. او در این کتاب، مقدمه‌ای در باب احداث قلم و پیدایش خط و اِسناد آن به حضرت علی(ع) آورده است. کتاب مذکور را «احمد سهیلی‌خوانساری»، در سال 1351، در انتشارات منوچهری به چاپ رساند. سهیلی‌خوانساری مقدمه‌ای درخور توجه، در سه فصل، بر این اثر افزود که فصل اول آن در خصوص تاریخ و پیدایش خط عربی و فارسی است. فصل دوم به تاریخ نقاشی و نقاشان مشهور اختصاص یافته و در فصل سوم به معرفی قاضی میراحمد منشی و تألیفات او پرداخته است. گلستان هنر، در سال 1400، با تصحیح سیدکمال حاج‌سیدجوادی در انتشارات «متنِ» فرهنگستان هنر به چاپ رسید.

تاریخ فرهنگ و هنر ایران سراسر شگفتی است و نام هنرمندان پُرآوازه‌ای بر تارک آن نقش بسته که در این مجمل نمی‌گنجد؛ اما می‌توان تکامل و مظاهر آن را در آثار هنرمندان معاصر به‌خوبی مشاهده کرد که نمایشگاه خوش‌نویسی «شُکوه محقَّق، طراوت ریحان» از نمونه‌های آن به‌شمار می‌آید.

علاقه‌مندان به هنر خوش‌نویسی، تا 12 خرداد 1404، فرصت دارند جلوه آیات الهی را در این نمایشگاه که در موزه هنرهای معاصر فلسطین برپا شده است، تماشا کنند. این نمایشگاه از شنبه تا چهارشنبه (از ساعت 10 تا 18)، و روزهای پنج‌شنبه و جمعه (از ساعت 14 تا 18) میزبان نگاه گرم بازدیدکنندگان است.

منابع

خوش‌نویسی اسلامی، شیلا بلر، ترجمه ولی‌الله کاووسی، تهران: متن، 1396.

«تجلی خط محقَّق بر خطوط ریحان و ثلث در کتابت قرآن کریم»، عبدالرضا چاریی، حسنعلی پورمند، نگره، پاییز 1395، شماره 39.