کتاب حسین طاهرزاده بهزاد حاصل پژوهش‌های بسیاری است که علی‌اصغر میرزایی‌مهر، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علم و فرهنگ، انجام داد و آن را به شکل کتابی در سال 1401 توسط مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن» فرهنگستان هنر منتشر کرد.

این کتاب به شرح احوال و آثار حسین طاهرزاده بهزاد، هنرمند پُرآوازه ایرانی، می‌پردازد؛ شخصیتی چندوجهی که در عرصه‌های مختلف، جست‌وجوگری و تجربه و اندیشه‌ورزی کرده است؛ هنرمندی که هم در زمینه پژوهش هنر و هم در حوزه‌هایی متنوع، چون نقاشی، مصورسازی کتاب و کاریکاتور، تذهیب، طراحی فرش و کاشی و مرمت آثار هنری، فعالیت کرده است، افزون بر آنکه مدیر هنری آگاه و صاحب‌نظری بوده است. اهتمام او در تشکیل موزه نمایشگاه‌ها و بنیان‌گذاری، مدیریت و سازمان‌دهی و رهبری نیروی انسانی و تدریس در مدرسه صنایع قدیمه یا هنرستان عالی هنرهای ملی موجب رونق و حیاتی دوباره در هنرهای ملی شد و در مقطعی تاریخی، که با ترویج و فراگیرشدن هنر طبیعت‌گرایانه غربی بسیاری از سنت‌های تصویری و هنری در حال دگرگونی بود و به محاق می‌رفت، توانست حداقل در قالب، جانی دوباره به نگارگری ایرانی بخشد.

در این کتاب، ذیل پژوهش در احوال و آثار طاهرزاده، به دو مقوله مهم همسو با عملکرد او نیز پرداخته شده است: یکی پیدایش، فراز و فرود و جایگاه «مدرسه صنایع قدیمه» یا همان «هنرستان عالی هنرهای ملی»، که بنیان‌گذار و مدیر آن طاهرزاده بود؛ و دیگری کاوش در چندوچون هنر نگارگری معاصر و تجدید حیات آن که در این راستا نیز طاهرزاده تعیین‌کننده‌ترین نقش را بر عهده داشت.

با مؤلف این کتاب، به گفت‌وگو نشستیم تا درباره حسین طاهرزاده بهزاد بیشتر بدانیم.

***

لطفاً قدری از احوال حسین طاهرزاده بهزاد بگویید.

حسین طاهرزاده بهزاد تبریزی، همچنان‌که از اسمش برمی‌آید، در تبریز، در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. او علاقه زیادی به علوم دینی که پدر، وی را به آن راهنمایی می‌کرد، نداشت و توجهی ویژه به نقاشی و هنرهای ظریفه داشت. سال‌های زندگی نوجوانیِ او مقارن با اواخر دوره ناصرالدین شاه و اوایل دوره مظفرالدین شاه قاجار و ابتدای نهضت انقلاب مشروطه بود؛ به همین جهت، او با جریان‌های روشن‌فکریِ هوادار انقلاب مشروطه همراه می‌شود و اولین فعالیت‌های خود را در نشریات انقلابی آن روز صورت می‌دهد. به دلایل مشکلات سیاسی که مستبدان ایجاد می‌کنند، لاجرم، سال‌هایی متمادی، همراه با برادرش، به استانبول و برلین می‌رود و در آن‌جا مدارج عالیِ آموزش هنر را در راستای هنرهای سنتی طی می‌کند و بعد از پیروزی انقلاب مشروطه، به دعوت دولت پهلویِ اول، به ایران بازمی‌گردد و مصدر فعالیت‌ها و خدمات هنری بزرگی می‌شود.

مهم‌ترین ویژگیِ شخصیت هنریِ حسین طاهرزاده بهزاد چیست که او را از دیگر هم‌عصرانش متمایز می‌کند؟

مهم‌ترین ویژگی شخصیت حسین طاهرزاده بهزاد آن است که آثار بسیار متنوعی از خود به یادگار گذاشته است، از کاریکاتور در نشریات مختلف تا طراحی فرش و نگارگری و رنگ و روغن با ابزارهای مختلف، دیوارنگاره، نقاشیِ قهوه‌خانه‌ای. خلاصه او هنرمندی به تمام معنا ذوالفنون است. عمده آثارش در دوره پهلویِ اول خلق شده است. او بنیان‌گذار مدرسه صنایع قدیمه است و وی را باید احیاگر هنر نگارگری در عصر حاضر دانست. حسین طاهرزاده بهزاد، از بدو افتتاح این مدرسه در سال 1309، تا بعد از جنگ جهانیِ دوم (یعنی 1324)، مسئولیت این مدرسه را بر عهده داشت و باید اذعان کرد که مهم‌ترین تولیدات مدرسه صنایع قدیمه در این دوران خلق شد.

 آثار مهم حسین طاهرزاده بهزاد کدام است؟

مهم‌ترین آثار حسین طاهرزاده بهزاد را در کاخ‌موزه مرمر می‌توان دید که امروزه با عنوان موزه هنر ایران شناخته می‌شود. طی سال‌های متمادی در ساختن کاخ مرمر تهران، مسئولیت آرایه‌های بنا به عهده طاهرزاده و همکاران و شاگردانش در مدرسه صنایع قدیمه بود؛ به همین جهت، عمده هنرهای سنتی‌ای که در ساخت و پرداخت و تزئین این کاخ به کار رفته کار هنرمندان مدرسه صنایع قدیمه است و خود طاهرزاده عمده تابلوهای نقاشیِ بزرگ دیواریِ این کاخ را به قلم خودش اجرا کرده و خوش‌بختانه این آثار امضا هم دارد. عمده کارهای ایشان در این کاخ، بین سال‌های 1316 تا 1318، اجرا شد.

 آیا تاکنون پژوهشی درباره این شخصیت هنری صورت گرفته؟ شما در کتاب خود، از چه منابعی استفاده کردید؟

پیش از اینکه بنده پژوهشی درباره طاهرزاده بهزاد را آغاز کنم، تقریباً هیچ پژوهشی روی آثار او انجام نگرفته بود. اگر بگوییم به‌جز کتاب حسین طاهرزاده بهزاد، که به همت فرهنگستان هنر چاپ و منتشر شد و خوش‌بختانه با اقبال چشم‌گیر علاقه‌مندان این مرزوبوم هم قرار گرفت، کار دیگری صورت نگرفته و این کتاب کم‌نظیر است، سخن گزافی نگفته‌ایم و تقریباً مطلب پژوهش مکتوبی، جز این کتاب، راجع به وی پیدا نمی‌شود. بدیهی است وقتی منابع چندانی برای تحقیق وجود ندارد، مؤلف باید فعالیت میدانیِ خودش را افزایش دهد.

 آیا افزون بر این کتاب، اطلاعات تازه‌ای درباره این شخصیت به دستتان رسیده است؟

من هم، برای تألیف این کتاب، از این نظر که ایشان سال‌های متمادی در خارج از ایران به سر بردند، لاجرم موزه‌ها و مجموعه‌ها، علی‌الخصوص مراکز هنری ترکیه را جست‌وجو کردم که حتی‌الامکان تمامیِ آثار ایشان را گردآوری کنم. خوش‌بختانه، عمده آثاری که پیدا کرده بودم، با کیفیتی مطلوب، در این کتاب، چاپ شد و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت. علاقه به کار پژوهشی با چاپ یک کتاب به پایان نمی‌رسد. بعد از اینکه کتاب به چاپ رسید، اطلاعات جدیدی، از طریق بعضی پژوهشگران و مجموعه‌داران که متوجه شدند که من در این زمینه کار کردم و کتاب را دیدند، به دستم رسید و خودم هم کنجکاوی‌های دیگری کردم و می‌کنم تا اگر آثار دیگری از ایشان در هر جای جهان وجود دارد، بتوانم آن‌ها را جمع‌آوری کنم؛ با این امید و آرزو که فرهنگستان همت کند و من هم در خدمتشان باشم و بار دیگر کتاب را، که در حال حاضر بسیار نایاب است، به چاپ دوم برساند.

جذاب‌ترین اطلاعاتی که از ایشان به دست آوردم این است که ایشان رابطه خوبی با بنیان‌گذار جمهوری ترکیه، مصطفی کمال آتاترک، داشت؛ به همین جهت، نامه‌ای درباره مباحث هنری به آتاترک نوشت و بسیار جالب است که آتاترک، به قلم خودش و به زبان ترکی، برای او پاسخ نوشت. اسنادی از این قبیل و چندین اثر هنری، به‌خصوص درباره زمانی که در ترکیه بوده و قبلاً آن‌ها را به دست نیاورده بودم و چند اثر در کتابخانه ملی و مجموعه‌های خصوصی، باعث شدند که بسیار مشتاق باشم تا اگر امکان تجدید چاپی بود، کتاب را با ویرایشی جدید کامل‌تر کنم تا تمامیِ آثار این هنرمند ارجمند معاصر، که همه نگارگران و هنرمندان هنرهای سنتی به درجات مختلفی مدیون مسئولیت وخلاقیت او بودند، در دسترس همگان قرار گیرد.

کتاب حسین طاهرزاده بهزاد، در چهار فصلِ «تصویری از زندگیِ هنرمند»، «میراث معنویِ طاهرزاده بهزاد»، «میراث هنریِ طاهرزاده بهزاد»، «شاگردان و پیروان طاهرزاده بهزاد»، به همراه تصاویر و مستنداتی رنگی از آثار او و شاگردانش، مستندی مکتوب از روند زندگی و احوال استاد بهزاد ارائه کرده است.