خمسه‌نظامی شاه طهماسبی یکی از بی‌نظیرترین آثاری است که فرهنگستان هنر به بازنشر این شاهکار بی‌بدیل عهد صفوی اهتمام ورزید.

فرهنـگ ایرانـی اسـلامی از بزرگتریـن فرهنگ‌هـای اسطوره متن‌سـاز اسـت. شـاهنامه فردوســی، خمســه نظامــی، گلســتان و بوســتان ســعدی و... نمونه‌هایــی از ایــن اسـطوره متن‌های بـزرگ ایـران و جهـان بـه شـمار می‌رونـد؛ متونـی کـه از مرزهـای زبانـی و فرهنگـی یـک ملـت فراتـر رفتـه و بـا تحـت تأثیـر قـرار دادن آثـار دیگـر و خلـق متن‌هـای نویـن، در شـکل‌گیری جهـان متنـی نقشـی مهـم ایفـا نموده‌انـد.

در ميـان ایـن آثـار، خمسة حکیـم نظامـي، یعنـی منظومه‌هـای مخزن‌الاسـرار، خسـرو و شـیرین، لیلـی و مجنـون، هفـت پیکـر و اسـکندرنامه از جايـگاه ويـژه‌ای برخـوردار اسـت. ایـن منظومه‌هـای ادبـی بدیـع کـه انـواع مضامیـن دینـی، تعلیمـی و تغزلـی را در قالــب تصاویــری نــاب و خیال‌انگیــز بــاز تابانده‌انــد، بــه فاصلــة اندکــی پــس از سرایش‌شـان، سرمشـق و الگویـی بـرای دیگـر آفریننـدگان متـون شـد و بـا اقتبـاس، اسـتقبال و نظیره‌سـازی از آنهـا، متـون بسـیاری آفریـده شـد.

نظامـی کـه بـه زیبایـی در اشـعارش از انـواع هنـر، همچـون نقاشـی و معماری، موســیقی و مجسمه‌ســازی و صنایــع دســتی و... ســخن رانــده و از هنرمنــدان و نقاشــانی چــون مانــی، شــاپور و شــیده، باربــد و نکیســا، فرهــاد مجسمه‌ســاز و ســنمار معمــار یــاد کــرده و زمینــه‌ای بــرای شــناخت وضعیــت هنــر زمانــه‌اش فراهـم آورده اسـت. صـورت و محتـوای منظومه‌هـای پنجگانة نظامـی، بسـیاری از هنرمنــدان ایرانــی را بــر آن داشــته اســت تــا بــا الهــام از ایــن اســطوره متن ســترگ، بــه آفرینش‌هــای هنــری اهتمــام ورزنــد. پــس، روایت‌هــای خمســه در اغلـب هنرهـا مجـال جلـوه و بـروز یافـت و باعـث شـد کـه ایـن روایت‌هـا از بسـتر نظـام کلامـی خـارج و در دیگـر نظام‌هـای نشـانه‌ای نقاشـی، موسـیقی، تئاتــر و ســینما و... تکثیــر شــده و بازنمــود یابــد؛ چنانچــه امــروزه می‌تــوان بــه هــزاران اثــر هنــری در حوزه‌هــای گوناگــون اشــاره کــرد کــه ملهــم از خمســه نظامـی آفریـده شـده اسـت.

خمسۀ نظامی گنجوی، به کتابت شاه محمود نیشابوری، استاد مسلّم نستعلیق و نگارگری استادانی بی‌بدیل چون سلطان محمد عراقی، میرک اصفهانی، میرزا علی، میرسید علی و دیگران، در گذر قرن‌ها از دستبردها مصون مانده و به‌صورت کتابی واحد در کتابخانه بریتانیا باقی مانده است. این اثر که هر پنج مثنوی نظامی گنجوی را دربردارد، مشتمل بر 404 ورق (808 صفحه) و 17 نگاره، از جمله نگارۀ معروف معراج حضرت رسول(ص) اثر سلطان محمد، است و تاریخ انجامۀ آن سال 946 هجری قمری را نشان می‌دهد.یکی از ویژگی‌های مهم این نسخه تشعیر و حل‌کاری، یعنی تزیین حواشی صفحات متن با نقوش گیاهی و حیوانی مُطلّاست که سابقه‌ای طولانی در هنر ایرانی دارد و در این نسخه به اوج می‌رسد. هر صفحه از 808 صفحۀ این نسخه تشعیری یگانه دارد که اغلب مناظر طبیعی را به تصویر می‌کشد و چنان متنوع است که بیننده در هر صفحه با منظره‌ای تازه مواجه می‌شود که روح و جان را طراوت می‌بخشد.

فرهنگســتان هنــر جمهــوری اســلامی ایــران بــا هــدف احیــا و گســترش هویــت زیبایی‌شناســانة ایرانــی اســلامی و بازجســت و تبییــن قابلیت‌هــای هنـری خمسـه نظامـی و تکثیـر بینانشـانه‌ای آن در حوزه‌هـای گوناگـون هنرهـای دیـداری، موسـیقایی، نمایشـی و سـایر هنرهـا، بـا همـکاری برخـی از نهادهـا و دانشــگاه‌های کشــور، برگــزاری همایــش«خمســه‌نگاری، بازنمــود خمســه در هنـر» را در دسـتور کار خـود قـرار داد و بـا تشـکیل شـورای علمـی و فراخـوان هنرمنــدان و پژوهشــگران بــه نگرشــی دوبــاره بــه منظومه‌هــای نظامــی، بــاری دیگـر نظرهـا را بـه ایـن آثـار برجسـتة ادبـی معطـوف سـاخت.

فیلم مراحل آماده‌سازی و انتشار این نسخه و فعالیت‌های فرهنگستان هنر درباره حکیم نظامی را اینجا مشاهده کنید.

برای تماشای نسخ خطی خمسه‌نگاری در پایگاه نسخه‌شناسی و نسخه پژوهی فرهنگستان هنر اینجا کلیک کنید.