حمیدرضا بسحاق، از ترجمه و انتشار یکی از کامل‌ترین و مهم‌ترین کتاب‌های حوزه زیبایی‌شناسی، با عنوان زیبایی‌شناسی در تفکر اسلامی، خبر داد.

حمیدرضا بُسحاق، مترجم و استاد دانشگاه تهران به تازگی کتاب زیبایی‌شناسی در تفکر اسلامی نوشته «خوزه میگِل پوئرتا ویلچِز» استاد زیبایی‌شناسی و فلسفه در دانشگاه گرانادای اسپانیا و یکی از بزرگترین زیبایی‌شناسان در حوزه زیبایی‌شناسی اسلامی را ترجمه کرده است. به همین بهانه روابط‌عمومی فرهنگستان هنر گفت‌وگویی با ایشان انجام داده تا درباره کم و کیف این کتاب اطلاعاتی در اختیار علاقه‌مندان حوزه زیبایی‌شناسی قرار گیرد.

لطفاً درباره این کتاب و نویسنده آن توضیح دهید؟

کتاب زیبایی‌شناسی در تفکر اسلامی به زبان اسپانیایی است و بنده کتاب را از متن انگلیسی آن ترجمه کردم. البته به تمام منابع عربی مورد استناد نویسنده نیز مراجعه کردم به‌طوری که می‌توان گفت اصل متون عربی مآخذ کار من بوده است. نویسنده کتاب «خوزه میگِل پوئرتا ویلچِز» استاد زیبایی‌شناسی و فلسفه دانشگاه گرانادای اسپانیا و یکی از بزرگ‌ترین پژوهشگران در حوزه زیبایی‌شناسی اسلامی است. این کتاب مهم‌ترین وکامل‌ترین کتاب زیبایی‌شناسی اسلامی به همه زبان‌هاست.

چرا این کتاب را برای ترجمه انتخاب کردید؟ ویژگی‌های این کتاب چیست؟

همان‌طور که گفتم این کتاب مهم‌ترین و کامل‌ترین کتاب در زمینه‌ زیبایی‌شناسی اسلامی در جهان است. کتاب «خوزه میگِل پوئرتا ویلچِز» دوره تاریخی گســترده‌ای را در بر می‌گیرد و از زیبایی‌شناســی شــعر عصر جاهلی در شــبه جزیره عربستان آغاز می‌شود و به بحث از زیبایی‌شناســی قرآن، احادیث و آرای اندیشمندان بزرگ مسلمان در غرب و شــرق جهان اســلام می‌پردازد. نکته دیگر در چرایی انتخاب این کتاب برای ترجمه، به ترجمه قبلی‌ام باز می‌گردد، یعنی کتاب زیبایی و اسلام نوشته «والری گونزالس» که از پژوهشگران مشهور در حوزه هنر و زیبایی‌شناسی اسلامی به شمار می‌آید. او در این کتاب ارجاعات مختلفی به کتاب زیبایی‌شناسی‌ در تفکر اسلامی «ویلچز» داده بود و همین مسئله موجب علاقه‌مندی‌ام به مطالعه‌ این کتاب شد. کتاب را که مرور کردم آن را بسیار ارزشمند یافتم و تصمیم گرفتم آن را ترجمه کنم.

در رابطه با گستره تاریخی کتاب بیشتر توضیح می‌فرمایید.

گستره قابل توجه تاریخی یکی از ویژگی‌های برجسته این کتاب است که تنها به بُرهه خاصی از تاریخ اسلام محدود نمی‌شود. همان‌طور که گونزالس تحت تأثیر ویلچز قرار دارد، ویلچز هم تا حدود زیادی وام‌دار «ووادیسواف تاتارکیویچ» است که صاحب آثاری هم‌چون مجموعه سه جلدی تاریخ زیبایی‌شناسی است. البته شهرت تاتارکیویچ بیش از همه به کتاب تاریخ مفاهیم بنیادین زیبایی‌شناسی او باز می‌گردد که دو سال پیش ترجمه آن را به پایان رساندم و از سوی نشر چشمه چاپ و منتشر شد. ویلچــز تحــت تأثیر کتــاب تاریخ مفاهیم بنیادین زیبایی‌شناسی تاتارکیویچ دست به ارائه الگویی مشابه در اسلام زده است. ویلچز در مقدمه کتاب تاریخ مفاهیم بنیادین زیبایی‌شناسی تأکید کرده که از روش تاتارکیویچ استفاده کرده و حتی از کتاب او به‌عنوان مهم‌ترین اثر زیبایی‌شناسی غرب یاد کرده است. تاتارکیویچ در این کتاب مفاهیمی مانند هنر، زیبایی، خلاقیت، میمسیس(تقلید یا محاکات)، تجربه زیبایی‌شناختی و... را در متون غربی تحلیل و واکاوی کرده است و ویلچز نیز با الهام از او همین مفاهیم را در متون اسلامی بررسی و تحلیل کرده است.

اصل کتاب به چه زبانی است و تاکنون به چه زبان‌هایی ترجمه شده است؟

اصل کتــاب بــه زبان اســپانیایی اســت و من کتاب را از متن انگلیســی‌اش ترجمه کردم. این کتاب در سال 1997 میلادی به انگلیسی ترجمه شد و بیست سال بعد در سال 2017 با ویراست جدید (اسپانیایی و انگلیسی) مجدداً چاپ شد، یعنی نویسنده به تمام مقالات جدید در این زمینه مراجعه کرده و کتاب کاملاً به‌روز شده است. در واقع ترجمه‌ فارسی دومین ترجمه این کتاب بعد از زبان انگلیسی است. خود نویسنده در مقدمه کتاب می‌گوید که «اولگ گرابار»، نظریه‌پرداز بزرگ هنر اسلامی به او گفته کتاب را به انگلیسی ترجمه کند. البته اکثر ارجاعات و نقلِ قول‌ها به زبان عربی است. ترجمه آن بدون توجه به متون عربی ممکن نبود و در واقع من بیشــتر درگیر متن عربی بودم تا انگلیســی. به‌ِعنوان مثال اگر نویسنده‌ای مطلبی را از زبان عربی نقل کرده بود من به خودِ متن عربی مراجعه می‌کردم. بنابراین کتاب در اصل دوزبانه (انگلیسی - عربی) اســت. از همین رو ترجمه دقیق، نیازمند تســلط مترجم به هر دو زبان بود و بدون توجه به متون عربی امکان نداشت نسخه انگلیسی را به درستی به فارسی بازگرداند.

با نویسنده یا مترجم انگلیسی کتاب ارتباطی هم برقرار کردید؟

در طول ترجمه با نویسنده از طریق ایمیل ارتباط زیادی داشتم و رابطه‌ ما بسیار صمیمی و دوستانه بود و از اینکه این کتاب به زبان فارسی ترجمه می‌شود بسیار ابراز خوشحالی و خُرسندی کرد. ویلچز در یکی از ایمیل‌هایش از زبان فارسی با دو صفت "شگفت‌انگیز" و "شیرین" یاد کرد. با مترجم انگلیسی (خانم پرفسور موریاس) و ویراستاران کتاب، که همگی از بزرگ‌ترین اندیشمندان و پژوهشگران هنر و اندیشه‌ اسلامی در جهان هستند نیز تا حدودی ارتباط داشتم. در زمان ترجمه هم خیلی از ایرادات و اشکالاتی (حدود ۴۰۰ مورد) که کتاب اصلی با آن مواجه بود را بدون هیچ چشم‌داشتی به نویسنده و ناشر کتاب (انتشارات بریل) منعکس کردم که از این بابت نیز خیلی تشکر کردند و حتی انتشارات بریل نیز بابت این کار بزرگ، چندین پیام تشکر و قدردانی ارسال کرد. پرفسور عبدالرئوف، رئیس بخش اسلام‌شناسی انتشارات بریل که شخصیت علمی بسیار شناخته‌شده و برجسته‌ای در جهان است، پیامی به من ارسال کرد و به خاطر ترجمه‌ این «کتابِ طاقت‌فرسا و شگفت‌انگیز به زبان فارسی» تشکر کرد.

کتاب هم‌اکنون در چه مرحله‌ای است و به نظر شما چه زمانی به بازار عرضه خواهد شد؟

کتــاب در حدود یک هزار صفحه است که نزدیک یک سال است کار ترجمه به اتمام رسیده و در حال حاضر در مرحله ویراستاری است. پیدا کردن ویراستاری که علاوه بر تسلط به موضوع کتاب با دو زبان انگلیسی و عربی آشنا باشد نیز بسیار مشکل بود.  کتاب به احتمال زیاد در قالب دو مجلد در اواخر فصل پاییز یا نهایتاً اوایل زمستان در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.

ترجمه این کتاب چقدر طول کشید و در طول کار با چه مشکلاتی مواجه شدید؟

ترجمه این کتاب، و به عبارت دقیق‌تر دائره‌المعارف، درواقع می‌بایست توسط یک دپارتمان یا گروه علمی انجام می‌شد ولی من شخصاً این کتاب حجیم و طاقت‌فرسا را ترجمه کردم. با توجه به اینکه کار ترجمه کتاب مصادف با همه‌گیری ویروس کرونا بود حدود سه سال شبانه‌روزی صرف ترجمه کتاب شد. اگر شرایط غیر کرونایی بود شاید 5 سال زمان می‌برد. تقریباً 60 درصد کتاب نقل قول عربی بود. نویسنده وارد ادبیات عرب شده بود و بیش از 200 الی 300 بیت شعر عربی آورده بود که برای ترجمه‌ آنها زحمت زیادی متحمل شدم. نکته دردآور این است که نویسنده به عنوان مثال مطلبی را از رساله‌ای از فارابی یا غزالی نقل کرده و گفته بود این متن دو ترجمه انگلیسی و دو ترجمه اسپانیایی دارد و من فلان ترجمه را آورده‌ام و این در حالی است که حتی یک ترجمه دقیق از این کتاب یا رساله که نویسنده‌اش ایرانی بوده به زبان فارسی وجود نداشت! اگر متون کلاسیک ما ترجمه سلیس و دقیق فارسی داشت کار من خیلی راحت‌تر می‌شد. اکثر ترجمه‌های متون کلاسیک اسلامی اشکال اساسی دارد و یکی از دلایل اصلی عدم اقبال خوانندگان به آنها همین است. برخی کلمات را برای دانشجویان عرب‌زبانم می‌فرستادم تا آنها از استادانشان در بغداد و دمشق سوال کنند که در بعضی موارد کارساز بود. خلاصه اینکه بابت این ترجمه زحمات زیادی کشیدم.

مخاطبان این کتاب چه کسانی هستند و چه طیفی را شامل می‌شوند؟

از آنجایی که کتاب زیبایی‌شناســی در تفکر اســلامی، اثری تخصصی به شــمار می‌آید و درواقع یک دائره‌المعارف است، مخاطبان آن بیشتر قشر دانشــگاهی و محققانی هستند که در زمینه مضامین زیبایی‌شناســی و فلسفی به‌ویژه در حوزه اسلام به تحقیق و پژوهش می‌پردازند. علاوه بر آن، دانشــجویان رشته فلسفه و کلام اسلامی، همه رشته‌های هنری و ادبیات نیز می‌توانند از آن بهره بگیرند؛ این کتاب به نوعی تاریخ فلسفه اسلامی را هم شامل می‌شــود، منتهــی نویســنده از بُعد زیبایی‌شناســی و هنــری به آن پرداخته اســت.

با توجه به اینکه چنین کتابی با این محتوا برای اولین بار ترجمه می‌شود ممکن است ابهامات و دشواری‌هایی در مطالب وجود داشته باشد، برای رفع این ابهام چه تمهیدی اندیشیده‌اید؟

ترجمه فارسی این کتاب برای فارسی زبانان به مراتب بهتر از اصل کتاب به زبان اسپانیایی است؛ دلیل آن قرابت زبان فارسی. با زبان عربی و اینکه زبان عربی برای ما قابل‌ فهم‌تر و در معادل‌یابی واژگان نیز دست مترجم در ترجمه بسیاری از اصطلاحات بازتر است. یکی از مواردی که زمان ترجمه را طولانی کرد حساسیتم روی موضوع بود. مثلا برای ترجمه یک پاراگراف یک فصل از کتاب مرجع را می‌خواندم. به عنوان نمونه، حدود صد صفحه از کتاب تفسیر کبیر مابعدالطبیعه‌ ابن رُشد را خواندم تا 10 صفحه از کتاب ویلچز را ترجمه کنم. اگر بگویم برای هزار صفحه ترجمه 20 هزار صفحه متن عربی را خواندم سخنی به گزاف نگفته‌ام. امیدوارم محققان و نویسندگان ما هم از الگوی نویسنده این کتاب برای بررسی و تألیف آثاری درباره زیبایی‌شناسی در فرهنگ خودمان بهره بگیرند. به گمانم وقت آن شده که از این طریق حاصل تفکرات و آثار بزرگان خودمان را نیز ماندگار کنیم؛ کاری که هنوز توجه چندانی به آن نشده است. در شــرایطی که برخی افراد هرگونه زیبایی‌شناســی و حتی هنر و فلسفه را در ایران (اعم از قبل و بعد از اسلام) انکار می‌کنند و آن را ترجمه‌ فلسفه‌ یونانی می‌دانند باید تلاش شود تا به اتکای پژوهش در نسخ خطی و دیگر آثار به‌جامانده به این افراد نشان داده شــود که ما هم برخــوردار از چنیــن مضامینی در فلسفه، ادبیات و هنر ایران زمین هستیم.

برنامه بعدی من این است که روش تاتارکیویچ و ویلچز را در متون فارسی پیاده کنم و مفاهیم زیبایی‌شناسی را با تکیه بر متون نظم و نثر فارسی (مانند شاهنامه فردوسی، مثنوی معنوی، حافظ، سعدی و...) استخراج کنم و چون رشته‌ اصلی من فلسفه است از بُعد فلسفی نیز به موضوع خواهم پرداخت و این کاری سترگ، حجیم و زمان‌بر خواهد بود.

در پایان از دکتر نامورمطلق، رئیس فرهنگستان هنر کمال تشکر را دارم و در واقع به‌خاطر دوستی و الفتی که با ایشان داشتم با افتخار انتشار این کتاب را به انتشارات فرهنگستان هنر سپردم. بی‌تردید انتشار این کتاب، قطع نظر از آن‌که مترجمش چه کسی باشد، برگی زرین در افتخارات فرهنگستان هنر خواهد بود.