مقدمه
هرگونه تلاشي براي درك هنر و معماري اسلامي به مفهوم كلي تا زماني كه در يك چهارچوب تاريخي بررسي شود، خطر آميخته شدن به تحريف را بهدنبال خواهد داشت، هرچند جهتگيري اجتنابناپذير مينمايد. بعيد بهنظر ميرسد كه محقق به يكسان مطلع و علاقمند به تمام جوانب يك موضوع باشد.
بررسي هرچند جزئي هنر قرون اولية اسلامي به جهت تأثير آن بر هنر دوران متأخر لازم به نظر ميرسد. متأسفانه بيشتر آثار آن دورة اوليه از ميان رفته است، و براي قضاوت عادلانه درمورد باقيماندة آن آثار، بايد آنها را نسبت به آثار متعددتر متأخر با حوصلة بيشتري مورد مداقه قرار داد. بنابراين عدم تناسب در بررسي آثار منطقي بهنظر ميرسد.
برخي مقولههاي هنري نظير خوشنويسي و نساجي از ايام قديم در بيشتر قلمرو اسلامي توليد ميشد، اما اهميت آنها در تمام مناطق و دورانها يكسان نبود. از اينرو عدم بررسي بهعنوان مثال چوبكاري تولوني، سفالگري مغربي، منسوجات تيموري، فلزكاري اندلسي يا قرآنهاي عثماني بدين معنا نيست كه چنين مقولههايي در آن دوران وجود نداشتند؛ بلكه بدان دليل است كه يا آثار آنها از ميان رفته، يا دستآوردهاي آن دوران نسبت به بقيه اهميت كمتري داشتهاند. به همين دليل در اين كتاب ترجيح دادهايم تا بحث را پيرامون آن مقولههاي هنري كه آثاري بيشتر و با كيفيت مطلوبتري از آنها باقيمانده، متمركز كنيم. لذا سلسلههايي چون غزنويان، تركمانان، بايليكهاي آناتولي و ملوكالطوايف اندلسي به كلي از دايره شمول بررسي خارج گشتهاند. اين امر به جهت پرهيز از اطالة كلام و نيز براي آن كه به اصطلاح «درختان مانع ديدن جنگل نشوند»، ضروري بهنظر ميرسيد. بهعبارت ديگر، از بيان كلياتي پيرامون همه چيز و لاجرم عدم تمركز بر جزئيات و درنتيجه ارائه متني سطحي و پيشپاافتاده اجتناب شده است. ترجيح دادهايم كه چند اثر عمده را مشخص، و مفصلتر بررسي كنيم با اميد به اين كه دريچهاي به مكاتب و سبكهاي آن دوران بگشاييم. لذا اين كتاب بيشتر به بررسي نقاط اوج اختصاص يافته است و تلاش بر آن بوده كه صرفاً برجستهترين و شاخصترين آثار ـ بهجاي تمام توليدات هنري ـ را وجهة نظر خود قرار دهيم.
همچنين هدف اين كتاب بررسي مكاتب و سبكهاي مختلف هنر اسلامي در چهارچوب تاريخي بوده تا خواننده ديدي كلي، و نه منقطع، از يك دوره پيدا كند. اين يك كتاب تخصصي نيست و مخاطب آن، عموم علاقمندان هستند. لذا اين اثر صرفاً مقدمهاي است بر مبحث گستردة هنر اسلامي.
علاوه بر آن، خود اين حقيقت كه ميتوان كتابي را تحت عنوان كلي «هنر و معماري اسلامي» نگاشت، خود نشانگر آن است كه فقدان تحقيقات عميق و قابل اتكا در اين زمينه تا چه اندازه جدي است، بهخصوص اگر در مقام مقايسه در نظر بگيريم كه در هنر اروپا عمدة آثار، سبكها و مكاتب جداگانه و به تفصيل مورد بررسي قرار گرفتهاند. اما اشتباه بزرگي خواهد بود اگر بپنداريم كه بدين دليل ارزش هنر اسلامي كمتر از همتاي اروپايي آن است؛ براي پي بردن به ارزش واقعي آن تنها به اندكي كندوكاو نياز است.
فهرست
مقدمه
فصل اول: پيدايش هنر اسلامي: امويان
فصل دوم: عباسيان
فصل سوم: فاطميان
فصل چهارم: سلجوقيان
فصل پنجم: دوران اتابكان: سوريه، عراق و آناتولي
فصل ششم: مملوكان
فصل هفتم: غرب اسلام
فصل هشتم: ايلخانان و تيموريان
فصل نهم: صفويان
فصل دهم: عثمانيان