به گزارش روابط عمومي فرهنگستان هنر، بخش نخست این نشست که در حاشيه دومين نمايشگاه تخصصي كتاب‌هاي هنري برگزار شد؛ افشین شیروانی سرپرست انتشارات فرهنگستان هنر، علی‌اصغر سید‌آبادی مدیر کل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، حمید‌رضا شش‌جوانی مدرس اقتصاد هنر در دانشگاه‌هاي تهران و محمدحسن حامدی مدير مسئول دوهفته نامه تنديس و ناشر كتاب‌هاي هنري به بررسي مشكلات و مباحث اقتصاد نشر پرداختند.

در ابتداي اين نشست افشين شيرواني سرپرست مؤسسه تاليف، ترجمه و نشر آثار هنري(متن) فرهنگستان هنر به نقد از عدم جدي‌گرفتن مخاطبان پرداخت و گفت: متاسفانه در حوزه نشر هيچگاه به مخاطبان توجه نمي‌شود. ناشراني كه مخاطبان خود را شناسايي مي‌كنند و ذائقه و خواست مخاطبان را در نظر مي‌گيرند، عموماً ناشران موفقي محسوب مي‌شوند.

وي در همين زمينه ادامه داد: اگر ناشران دوره‌هاي آكادميك و علمي بگذرانند و از قالب‌هاي سنتي و هيئتي خارج شوند مي‌توانند مخاطبان را در اين صنعت مديريت كنند. متاسفانه با جمعيت 80 ميليوني كه در ايران زندگي مي‌كنند ما كمتر از 2 ميليون كتاب‌خوان داريم و تيراژها هر ساله رو به نزول مي‌روند به طوري كه بعضي از كتاب‌ها را با ترس منتشر مي‌كنيم.

شيرواني همه‌گیر شدن فضای مجازی را از مشکلات صنعت نشر دانست و گفت: به نظر می‌رسد مردم آرامش کتاب را از یاد برده‌اند و همین باعث شده ناشر به سمت ورشکست شدن حرکت کند. با این اوصاف باید با تشکیل کارگروه‌هایی نیازهای آکادمیک و عمومی بازار را سنجید، سپس دست به انتشار زد. این موضوع احتمال شکست کتاب در بازار را کمتر می‌کند.

سپس «علي‌اصغر سيدآبادي» مديركل دفتر مطالعات و برنامه‌ريزي فرهنگي و كتاب‌خواني، به تشريح ساختار اقتصاد نشر پرداخت و اظهار داشت: در ساختار اقتصاد نشر ما به زنجيره‌اي از پديدآورندگان، ترخيص كنندگان، توزيع كنندگان، فروشندگان و خريداران بر مي‌خوريم كه بايد كاركرد هركدام مورد بررسي قرار گيرد.

وي ابتدا از خريداران كه آخرين زنجيره اين حلقه را تشكيل مي‌دهند ياد كرد و گفت: آيا خريداران كتاب همان خوانندگان كتاب هستند؟ يا بايد ميان اين دو تفكيك قائل شويم؟. خریداران کتاب چند دسته‌اند؛ خریداران جزء یعنی مردم، خریداران عمده مثل نهادهایی همچون کتابخانه‌ها و دولت که برای حمایت از نشر دست به خرید کتاب می‌زند. و بايد بدانيد كه برای رونق اقتصاد نشر باید خریداران جزء افزایش یابند زیرا ورود دولت موجب حذف توزیع کننده و کتابفروش از این چرخه می‌شود و در نهایت آسیب‌های جبران ناپذیری به جا می‌گذارد.

حمیدرضا شش‌جوانی، مدرس اقتصاد هنر در دانشگاه‌های کشور نیز با برشمردن روش‌های ورود دولت به عرصه نشر و کتاب گفت: علاقه‌مندم در حوزه شيوه‌هاي حمايت دولت از نشر و يارانه نشر بحث كنم. دولت به چند طریق در این حوزه ورود کرد اول دولت متصدی؛ مثل ناشران دولتی که با پول بیت‌المال دست به چاپ می‌زنند و با ناشران خصوصی رقابت می‌کنند. دوم دولت در مقام نظارت که ممیزی را به عهده دارد و سوم دولت در مقام حمایت که دست به خرید کتاب می‌زند.

وي در همين زمينه ادامه داد: انتظار ناشران از دولت خرید کتاب است، اما هیچ کس برای افزایش خریداران جزء برنامه‌ای ندارد. در تجربه‌های داخل ایران نیز ثابت شده ناشری که با تبلیغ روی کتابی تمرکز می‌کند، فروش آن را بالا می‌برد. یکی از راه‌های افزایش خرید تحلیل تقاضا و افزایش خریداران است. کتاب تنها کالایی است که میراث بشری را از کشاورزی تا صنعت با خود دارد. پس همه نهادها باید برای شکوفایی آن درگیر شوند.

اين استاد دانشگاه با برشمردن موانع و مشکلات صنعت چاپ گفت: در صنعت کتاب، هزینه ثابت بالا و هزینه نهایی کم است اما بعد از صرف هزینه‌های ثابت فراوان تازه ممکن است کتاب دچار ممیزی شود و این موضوع ریسک فعالیت ناشرین را بالا برده‌است. کتاب شامل هزینه‌های برگشت‌ناپذیر فراوان است. به عنوان مثال ناشری کتاب را تا مرحله چاپ پیش می‌برد اما وزارتخانه از چاپ آن صرف نظر می‌کند. کتاب واحد اقتصادی غیرضروری است چون کالای تجربی است و تنها بعد از مصرف آن می‌توان اظهار نظر کرد. ارزش کتاب بیش از پولی است که برایش پرداخت می‌شود. مصرف کتاب «هزینه فرصت» می‌طلبد یعنی تنها با صرف وقت می‌توان به محتوای آن دسترسی پیدا کرد. بازار تقاضای کتاب بی‌ثبات است مشخص نیست استقبال از یک کتاب چگونه است. علاوه بر این، ما تنها بعد از چاپ دست به بازاریابی می‌زنیم زیرا وجود ممیزی باعث می‌شود نتوان گفت کتاب قطعا به چاپ می‌رسد.

وی با ارائه آماری از يارانه و رشد فروش كتاب يادآور شد: در سال 90 تا 94 در وزارت ارشاد 36 میلیارد تومان یارانه کتاب ارائه شد. سال 92 بیشترین مقدار آن عرضه شده، اما از این میزان کمتر از 5 درصد به آفرینش‌گر رسیده و قسمت اعظم آن به تولید اختصاص یافته است. سوال اینجاست که با یارانه چه تغییری ایجاد شده است؟ در سال 93 مقدار یارانه به میزان نصف سال 92 رسید ولی تغییری در بازار ایجاد نشد. یعنی نرخ رشد یارانه با نرخ رشد کتاب در ارتباط نیست. یارانه با تیراژ کتاب نیز در ارتباط نیست. 55 درصد کل این مبلغ به نمایشگاه کتاب عرضه شد. یارانه نمایشگاهی با تعداد بازدید کننده در ارتباط است و این نشان می‌دهد یارانه برای دولت امری سیاسی است یعنی در سال 92 که بالاترین میزان یارانه ارائه شد بیشترین بازدید نیز وجود داشت.

محمد حسن حامدی مدير مسئول نشريه تنديس و ناشر هنر آخرين سخنران از بخش نخست اين نشست نیز، سیاست‌زدگی در عرصه فرهنگ را ریشه مشکلات دانست و افزود: یکی از مباحث مهم در هنر، بحث اقتصاد هنر است که شامل اقتصاد نشر نیز می‌شود. وقتی یک اثر تجسمی در یک کتاب هنری به چاپ می‌رسد اهمیت آن بیشتر می‌شود و به تبع آن قیمت اثر نیز افزایش می‌یابد ولی ناشر که معرفی کننده اثر بوده نفعی از آن نمی‌برد. سؤال مهم این است که متولی پژوهش‌های راهبردی در هنر و نشر چه ارگانی است؟ آیا وزارت ارشاد یا فرهنگستان هنر کاری برای این امر لازم انجام مي‌دهند؟

وي ادامه داد: چنانچه بخواهیم اقتصاد پویاتری در نشر داشته باشیم تفکر راهبردی توسط فرهنگستان هنر و وزارت ارشاد ضروری است. برخی کتاب‌ها باید در بازار وجود داشته باشد حتی اگر مخاطب عام نداشته باشد. مساله ما فروش کتاب نیست مساله به حرکت درآمدن چرخه تولید کتاب است.

بخش دوم اين نشست با سخنراني عليرضا اسماعيلي معاون پژوهشي فرهنگستان هنر آغاز شد. وي حوزه نشر و اقتصاد آن را بسیار آسیب‌پذیر دانست و اظهار داشت: حوزه نشر و اقتصاد نشر بسيار آسيب‌پذير است و رابطه مستقیم بین اقتصاد نشر، توسعه و تآلیف کتاب در جامعه وجود دارد. قاعدتاً وقتی بحران در این حوزه به وجود می‌آید، تأثير مستقيمي در تولید کتاب دارد که این اثر به ناشر، مؤلف يا پدید‌آورندگان اثر سرایت می‌کند، در نهایت باعث تضعیف تولید علم در جامعه خواهد شد و اثرات مخربی به جا می‌گذارد.

معاون پژوهشي فرهنگستان هنر بازار نشر را در حوزه‌هاي مختلف، متفاوت دانست و ادامه داد: بحث بازار نشر و وضعیت کتاب در حوزه‌های مختلف متفاوت است؛ بعضی کتاب‌ها در حوزه نشر وضعیت خوبی دارند و جنبه سود‌آوری دارند؛ مانند کتاب‌های آموزشی، کمک آموزشی و کتاب‌های زبان كه کتاب‌های پر مخاطبی هستند و همین‌طور کتاب‌های مذهبی نیز مخاطب خاص خود را دارند. کتاب‌های رمان و کتاب‌های تاریخی نيز از وضعیت مطلوبی برخوردارند. در حوزه‌های بین رشته‌ای هم مخاطب‌ها بیشتر هستند. به عنوان مثال کتاب‌های هنر که در مورد فلسفله هنر و زیبايي‌شناسی است و یا برخي كتاب‌هاي با موضوعات جامعه‌شناسی و اقتصاد هنر، بازتاب بهتری نسبت به کتاب‌های تخصصی دارند.

وي عنوان كرد كه کتاب‌های تخصصی معمولا دچار مشکل در حوزه نشر هستند و در اين زمينه توضيح داد: با توجه به سابقه فرهنگی که کشور ما دارد و توصیه‌ای که در قرآن کریم نسبت به بحث کتاب و توجه به کسب دانش شده‌است،‌ انتظار می‌رود وضعیت کتاب در جامعه ما خوب باشد، اما اینطور نیست و اين مسئله دلایل مختلفی دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنم.

اسماعيلي به تشريح آمارهايي كه درباره سرانه كتاب‌خواني منتشر شده و پاره‌اي از عواملي كه در خريد كتاب مؤثرند پرداخت و گفت: آمارهاي ارائه شده در بحث پایین بودن سلیقه مطالعه در کشور ما یکسان نیست و طبق آمار از 2 تا 79 دقيقه متغير است. اما بیشترین آمار 12 دقیقه مطالعه را نشان مي‌دهد که این آمار با گذشته فرهنگی ما هم خوانی ندارد. یکی از مشکلات اصلی برای ناشرین، بحث پایین بودن سرانه مطالعه است. این مشکل در حوزه هنر شاخص‌تر است، چون حوزه تخصصی با مخاطب‌های خاص روبروست. دليل ديگر اين‌ که تولید کتاب در حوزه هنر هم هزینه‌بر است و بازدهی و بازیابی سرمایه ناشر به‌خاطر آن سرمایه‌ زیادی كه براي کتاب‌های نفیس و مصور هزينه مي‌شود و ناشر براي اين نوع كتاب‌ها مجبور به چاپ رنگی است، مشکل را دو چندان مي‌كند. در نتيجه زمانی که هزینه تولید کتاب بالا برود قیمت تمام شده و پشت جلد کتاب بالا بوده و این موجب کاهش خرید کتاب می‌شود و این عامل سبب آسیب به ناشر، مؤلف و مترجم و همچنین تولید در کشور می‌شود.

وي در همين زمينه ادامه داد:‌ همان‌طور که می‌دانید تیراژ کتاب بسیار پایین است در سال‌های گذشته تیراژ کتاب بین دو تا سه هزار بود که نسبتاً خوب بود، اما اخیراً تیراژ کتاب به 1000 و یا زیر 1000 رسیده است و به همین ترتیب در حال کاهش است و برخی از کتاب‌های تخصصی به زیر 100 نسخه هم رسیده است و تكثيرشده هیچ سرمایه‌ای برای تولید کتاب خوب ندارد و ناشر به علت پایین بودن تیراژها نمی‌تواند به پژوهشکده‌ها مراجعه کند و کار مطلوب ارائه بدهد و از آنها کار خوب بخواهد. با توجه به این که جمعیت کشور نسبت به گذشته افزایش پیدا کرده وجامعه با سوادتر شده و دانشگاه‌ها زیاد شده‌اند، اما نتیجه مطلوبی در حوزه کتاب حاصل نشده است.

مدير عامل پيشين مؤسسه «متن» به ديگر عواملی که موجب کاهش تیراژ چاپ شده‌اند، اشاره كرد و افزود: اقتصاد جامعه عامل ديگري است كه كتاب را از سبد خرید خانه‌هایمان خارج مي‌كند و اين مسئله براي اكثر مردم اتفاق افتاده‌است. همچنين وضعیت نامطلوب آموزش و فرهنگ‌سازی براي کتاب‌خوانی در نظام آموزشی کشور را بايد نام برد كه این امر، ایجاد روحیه حقیقت‌جویی و لذت خواندن کتاب را کُند و روحیه وظیفه‌گرایی برای گرفتن نمره بوجود آورده است که خود موجب می‌شود روحیه کتاب‌خوانی در دانش‌آموزان ایجاد نشود و مشاهده مي‌شود كه برای خريد بازی‌های کامپیوتری، هزینه زیادتري نسبت به خريد كتاب مي‌شود.

وي نشر ديجيتال را عامل ديگري براي عدم ورود به بازار جهاني شمرد و تصريح كرد: توسعه نشر ديجيتال از عواملی است كه ورود ما را به بازارهاي جهانی کتاب دچار مشكل ساخته‌است، زيرا در این حوزه فعالیت کمی داشتیم.

اسماعيلي به ترجمه كتاب‌ها براي بازارهاي جهاني اشاره و خاطر نشان كرد: کتاب‌های فارسی زبان بیشتر منحصر به کشورهای ایران، افغانستان و تاجیکستان می‌شود و ما سعي نكرديم ترجمه آثار شاخصي كه در كشور توليد مي‌شود را به بازارهاي جهاني وارد كنيم و اگر بتوانيم در اين حوزه فعاليت داشته باشيم، سود بيشتري عايد ناشران خواهد شد و به اقتصاد نشر كمك مي‌كند.

وي به مباحث تحريم اشاره كرد و يادآور شد: افزایش هزینه‌های تولید و چاپ کتاب در سال‌های اخیر به علت تحریم بیشتر از نرخی بود که برای سایر کالاها در نظر گرفته شده بود که آسیب بزرگی به نشر وارد کرد. بحث تبلیغ و فروش کتاب هم بسیار مهم است که در این حوزه نيز کمتر کار شده و نقد و بررسی کتاب‌هایی که چاپ می‌شود را کمتر گسترش دادیم که این هم برای معرفی کتاب و توزیع آن مؤثر است.

عليرضا اسماعيلي به گسترش کتاب‌خانه‌های تخصصی و عمومي اشاره و افزود: اگر کتابخانه‌های تخصصی گسترش پیدا کنند، موجب می‌شود به ناشرانی که در حوزه تخصصی کار می‌کنند، توجه بيشتري شود و خرید کتاب صورت بگیرد. همچنين يكي از منابع خرید کتاب هيئت امناء كتابخانه‌ها و وزارت ارشاد بوده كه هرساله براي تأمين منابع خود كتاب خريداري و به كتابخانه‌هاي عمومي سطح شهر ارسال مي‌كرده‌است، اما متاسفانه در چند سال گذشته نرخ خريد كتاب از سوي اين نهادها هم حتی به صفر هم نزديك شده‌است.

وي به مبحث قیمت گذاری کتاب پرداخت و گفت: بحث قيمت گذاري كتاب نيز مدون نیست، هر ناشر با قیمت‌های متفاوتی كتاب‌هايش را ارائه می‌کند. در برخي از موارد كه هزينه چاپ و نشر بالا مي‌رود نيز بايد از نشر الكترونيك استفاده كرد كه درباره كتاب‌هاي هنري كه معمولاً هزينه بالايي دارند استفاده از نشر الكترونيك راهكار مناسبي است. اگرچه نشر الكترونيك به نشر کاغذی آسیب مي‌رساند اما منفعت بیشتری دارد و در آینده مي‌بايست بخش بیشتر نشر به سمت نشر الکترونیک برود. اين مسئله در حوزه نشریات اتفاق افتاده که چاپ کاغذی كم شده و بسياري از نشريات در فضاي مجازي منتشر مي‌شوند. البته نشر كاغذي اهميت خود را از دست نمي‌دهد، برخي با لمس کاغذ و ارتباطی که با کاغذ ایجاد می‌کنند، اثر مطلوب‌تري بر روي آنها مي‌گذارد.

اسماعيلي به حمايت‌هاي وزارت ارشاد در اين حوزه پرداخت و يادآور شد: نظام حقوقي مدوني براي حمايت از مؤلفان و ناشران وجود ندارد و بحث ناشران غيرحرفه‌اي كه در ده‌ه‌هاي 60 و 70 تا اواسط دهه 80 به علت حمايت‌هايي كه از سوي وزارت ارشاد صورت مي‌گرفت، به نشر رو آوردند و با وام‌هاي كم بهره وارد اين حوزه مي‌شدند كه ورود اين نوع ناشران به ناشران حرفه‌اي آسيب وارد كرد. همچنین نمایشگاه‌های زیادی ایجاد شد حتي در سطح استاني كه ورود غيرحرفه‌اي‌ها را به همراه داشت و آسيب جدي به ناشران سنتي زد.

وي در پايان سخنان خود از تکثیر غیر مجاز کتاب ياد كرد و گفت: تكثير غير مجاز كتاب مشکل اساسی و تهدید جدی برای حوزه نشر است که متاسفانه هم به لحاظ فیزیکی و هم دیجیتالی اتفاق افتاده و روز به روز نيز گسترش پیدا می‌کند و بیشتر شامل حال کتاب‌های پر فروش دستی و غیر دستی مي‌شود. چون سود حاصل از چاپ مجدد کتاب برای ناشر و مؤلف ندارد، کتاب را با همه جزئیات کتاب اصلی چاپ و با کیفیت و صحافی نامطلوب عرضه می‌کنند. در بخش دیجیتال هم به همین شکل است که کتاب اسکن شده و به صورت pdf در شبکه‌های اجتماعی توزیع می‌شود.