یازدهمین نشست از سلسله نشست های «مطالعات هنر اسلامی» با موضوع «گنبد جبلیه؛ یک بررسی مجدد» برگزار شد.

یازدهمین نشست از سلسله نشست‌های «مطالعات هنر اسلامی» با موضوع «گنبد جبلیه؛ یک بررسی مجدد» برگزار شد. 

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده هنر، وابسته به فرهنگستان هنر، در این نشست که عصر دوشنبه، 4 دی 1396، باحضور علاقه‌مندان در این مجموعه برگزار شد، دکتر علیرضا انیسی، محقق، پژوهشگر و صاحب‌نظر هنرهای اسلامی‌ــ‌ایرانی، با موضوع «گنبد جبلیه؛ یک بررسی مجدد» به ارائه مباحث خود پرداخت.
سخنران نشست یازدهم مطالعات هنر اسلامی، در آغاز سخن خود با اشاره به اهمیت «گنبد جبلیه» به‌عنوان یکی از بناهای برجسته در تاریخ معماری دورۀ اول اسلامی در ایران و بیان وجوه زیبایی‌شناسانه و ارزش‌های هنری و اصالت‌های معماری این اثر گفت: یکی از استان‌های بسیار غنی در میراث فرهنگی ما، که متاسفانه بسیار کم شناخته شده و مورد مطالعه قرارگرفته، استان کرمان است.
وی آنگاه با تشریح جزئیات معماری گنبد جبلیه کرمان اظهار داشت: گنبد جبلیه، بنایی هشت ضلعی با نمایی چشمگیر است که در میان بناها و آرامگاه‌های هشت ضلعی ما، کمتر نمونه و نظیری برایش می‌توان یافت. عقب رفتگی و شکل پلکانی این بنا در طراحی، که از جاذبه‌های ویژه این بناست، به آن موقعیتی از هر جهت ممتاز و منحصر بفرد می‌بخشد.
عضو هیئت علمی پژوهشکده میراث فرهنگی در ادامه مباحث خود با ذکر مواردی همچون توصیف دقیق اجزا و عناصر معماری گنبد جبلیه، بیان ویژگی‌ها، مقایسه آن با سایر بناهای هم دوره، گمانه زنی‌هایی پیرامون کاربری احتمالی بنا، تاریخ‌گذاری بنا و نقش این بنا در الگوی توسعه بناهای مشابه، به طرح سه پرسش اصلی مبحث خود پرداخت و عنوان كرد: «مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا چیست؟ تاریخ ساخت این بنا چه زمانی و عملکرد آن دقیقا چیست؟ تاثیر این بنا بر معماری دوره‌های بعدی تا چه حد بوده است؟»
این مدرس و محقق هنری سپس مقدمه گفتار خود را با فصل‌بندی و بررسی معماری اسلامی در ایران طی سه دورۀ اصلی مقارن نمود و گفت: «دورۀ اول از فتح ایران توسط اعراب مسلمان تا حمله مغول (از 31 ق تا 621 ق)، دورۀ دوم از عصر ایلخانی تا انتهای تیموری (654 ق تا 906 ق) و دورۀ سوم از ابتدای صفویه تا انتهای دورۀ قاجار (907 ق تا 1344 ق) بوده است.»
وی اضافه کرد: دورۀ نخست، از همه دوره‌ها مهم‌تر و به همان میزان ناشناخته‌تر است و مثال‌ها و نمونه‌های سخن من نیز عمدتا مرتبط با همین دوره است.
انیسی، روش‌شناسی و متدولوژی کار خود را بر اساس تک‌نگاری (مونوگرافی) عنوان کرد. این روش که بر خلاف پدیده گسترده‌نگر که روی به عمق‌ها دارد و پیوسته سعی می‌کند اطلاعات را کشف و استخراج کند، به بررسی و مطالعه یک بنای معماری به قصد شناخت و معرفی ارزش‌های آن بنا، یافتن ارتباطات و مشابهاتش با دیگر بناها و یافتن بستری که آثار دیگر را پدید می‌آورد مي‌پردازد. این روش در نهایت بر اساس استنتاج و استخراج یک سری اصول و قواعد کلی و رسیدن به یک جمع‌بندی نهایی و کلی: «کوچک» ببینیم اما «عمیق» ببینیم؛ شکل گرفته است. کار من هم عمدتا روی یک بنای خاص، متمرکز است تا از آن به کلیت معماری یک دوران، پل بزنیم.
سخنران نشست در ادامه با توصیف گنبد جبلیه در شهر کرمان به لحاظ موقعیت مکانی و پلان‌ها، گزارشی از تغییرات به عمل آمده در آن از گذشته تاکنون بر اساس قدیمی‌ترین نقشه از 1859 و همچنین قدیمی‌ترین عکس موجود که «سر پرسی کاکس» در 1898 میلادی/1277 قمری از این بنا ثبت نموده و عکس «رابرت بایرون» در 1933 و نیز با استناد و ارجاع به پژوهش‌ها و یافته‌های «اریک شرودر» به حاضران ارائه داد.
تشریح اجزای بنا، قطر داخلی بنا، ارتفاع داخلی، آرایه‌ها و تزیینات شامل: قوس‌ها، طاق‌نماهای پشت بسته، اشکال و نقوش تزیینی قبرهای داخل بنا، ارزش‌ها طراحی و معماری در بنای مورد بررسی، عقب نشستگی و طاق‌نماها و فضاهای پر و خالی و نحوۀ اتصال گنبد به منطقه انتقال نیرو و در نهایت تبدیل آن به ردیفی از طاق‌ها و پرداختن هم‌زمان به تمامی اجزا و عناصر و تزیین سرتا پای آن از جمله موارد و محورهای دیگری بودند که این پژوهشگر هنری به آنها پرداخت و سپس «شیوه انتقال» را در این بنای تاریخی تبیین کرد.
وی در ادامه مباحث خود با استناد به منابعی چون: تاریخ مزارات کرمان(شرودر؛ جلد سوم) ، آندره گدار در جلد چهارم آثار ایران، آرتور پوپ، استاد باستانی پاریزی، در راهنمای آثار تاریخی کرمان و... به بحث تاریخ‌نگاری این بنا پرداخت و خاطرنشان کرد: گدار آن را بنایی سلجوقی و پوپ آن را قرن هفتمی می‌داند و مرحوم استاد باستانی پاریزی هم معتقد است که بنایی متعلق به قرن چهارم هجری است. احمد موسوی هم با استناد به تعبیر «گنبد گبری»، آن را بنایی متعلق به دوران پیش از اسلام می‌شمارد.
این محقق آنگاه به تبارشناسی و سابقه بناهای یادمانی در قرون اولیه اسلامی اشاره کرد و از جمله قدیمی‌ترین آنها از «قبهالصخره»، که مشابه گنبد جبلیه و بنایی هشت ضلعی و متعلق به سال 72 هجری است، و سپس مقبرۀ خلیفه «المنتصر عباسی»، که آن هم بنایی هشت ضلعی است و بنام «قبهالصلیبیه» در عراق شهرت دارد، و سپس مقبره «امیر اسماعیل سامانی» در بخارا متعلق به قرن چهارم (350 ق)، که در آن برای نخستین بار، اندیشۀ آرامگاه‌سازی در شکل شاهانه‌اش در جهان ایرانی پدیدار می‌شود، نام برد. وی از قدیمی‌ترین بنای سنگی ایران، کاخ سروستان، که در فارس بوده و بنایی از دوران اسلامی است و نه طبق آنچه مشهور شده بازمانده از دوران ساسانی، هم سخن گفت.
جستجو در تاریخ سیاسی کرمان در قرون 4 و 5 قمری‌ـــ‌که بستر زمانی احداث بنای گنبد جبلیه محسوب می‌شود‌ـــ‌و اشاره به حوادثی چون: تصرف کرمان توسط محمدبن ‌الیاس و تشکیل سلسله بنی یسر و تصرف کرمان به‌دست عضدالدوله دیلمی و تشکیل دولت آل بویه و دیلمیان و واگذاری آن به ابوالفوارس فرزند عضدالدوله و فرمانروایی بهاءالدوله بر کرمان و تسلط قوام‌الدوله بر این سرزمین و سرانجام تصرف کرمان به دست سلجوقیان در 440 قمری، واپسین بخش گفتار دکتر علیرضا انیسی در این نشست بود.

گفتنی است پژوهشکده هنر، سلسله نشست‌های تخصصی «مطالعات هنر اسلامی» را با هدف بررسی و تبیین ابعاد ناشناخته هنرهای اسلامی و ایرانی با حضور کارشناسان، پژوهشگران و صاحب‌نظران این رشته‌ها برای عموم علاقه‌مندان این مباحث، ادامه خواهد داد.