|
سیدعبدالمجید شریف‌زاده، دبیر علمی همایش بین‌المللی «مرقع‌شناسی در تاریخ هنر ایران»، در گفت‌وگویی، اهداف برگزاری این همایش را تشریح کرد. کامران پورعلم پژوهشکده هنرِ فرهنگستان هنر در نظر دارد در زمستان سال ۱۴۰۲ همایش بین‌المللی «مرقع‌شناسی در تاریخ هنر ایران» را با همکاری دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و هنری کشور برگزار کند. به همین سبب، گفت‌وگویی با سیدعبدالمجید شریف‌زاده، دبیر علمی این همایش، انجام شد تا با دیدگاه ایشان و نیز اهداف برگزاری این همایش بیشتر آشنا شویم.
لطفاً، بفرمایید مرقع چیست و سهم هنرمندان ایرانی در آفرینش مرقع از گذشته تاکنون چه بوده است؟ همچنین، بفرمایید ایده اولیه برگزاری همایش بین‌المللی «مرقع‌شناسی در تاریخ هنر ایران» چه بوده و اهداف برگزاری این همایش چیست؟ مرقع به‌عنوان یکی از آثار بسیار شاخص در تاریخ هنر و نگارگری ایران حائز اهمیت است. در گذشته تاریخی ما، تأکید اصلی در حوزه‌های مختلف بر تهیه و تدوین نسخ مختلف بوده؛ ازجمله خوش‌نویسی و نگارگری که اهمیت بسیاری داشته‌اند. این نگاه که ما چگونه از توجه به نسخه و نگارگری نسخه به سمت مرقع آمدیم در تاریخ هنر ما نکته بسیار مهمی است؛ به این سبب که به‌واقع دو اتفاق مهم صورت گرفته است؛ اولاً اینکه نوع نگاه حامیان هنر و هنرمندان تغییر پیدا می‌کند و نوعی از هنر جدید را در تاریخ هنر ایران و نگارگری و هنرهای مختلف شاهدیم و همین باعث می‌شود که نوع زیبایی‌شناسی ما هم به تعبیری تغییر پیدا کند و گونه‌ای از صفحه‌آرایی و صفحه‌بندی و نوعی تفکر هنری تازه در این خصوص شکل بگیرد. این نکته‌ای بسیار مهم است؛ زیرا شاهدیم بخشی از این تفکر تازه در تاریخ هنر ما به شکل‌گیری مرقعات منجر می‌شود؛ از این جهت که بسیاری از این قطعاتی که هنرمندان می‌ساختند یا برای آنان خیلی اهمیت نداشت و یا بعضاً جنبه مشق برای هنرمند داشت تا کار اصلی را بهتر انجام دهد. هنرمندان طراحی‌هایی را انجام می‌دادند که اینها به مجموعه‌ای از طراحی‌هایی مبدل شدند که به‌عنوان سرمشق برای جوان‌ترها در نظر گرفته شده‌اند. بعدها، در همین کتابخانه‌هایی که هنرمندان حضور داشتند، مشق‌ها اعم از خوش‌نویسی و نگارگری را جمع کردند و در دفتری صحافی و نگه‌داری کردند و تبدیل شد به اولین نمونه‌های مرقعاتی که ساخته شد. نکته دوم و مهم‌تر قطعه‌قطعه‌بودن این آثار است و اینکه چگونه و با چه تفکری کنار هم قرار می‌گرفتند. در واقع، بخشی از آن مربوط به سفارش‌دهندگان و بخشی دیگر مربوط به کسانی است که این سفارش‌ها را می‌پذیرفتند و یا کار کارشناسی می‌کردند؛ با درنظرگرفتن اینکه چه آثاری را جمع کنند و چه آثاری را در کنار همدیگر قرار بدهند تا مجموعه‌ای هماهنگ و متناسب و با تفکر آفریده شود. در تاریخ هنر ما، این نکات بسیار حایز اهمیت‌اند و باید مورد تحقیق و پژوهش قرار گیرند و هنرمندان این حوزه معرفی شوند و همچنین دیدگاه‌هایی که باعث شده تا این آثار جمع‌آوری و سروسامان داده شود مورد بررسی قرار گیرند؛ به قول دوست‌محمد گواشانی در دیباچه بهرام میرزا: «ما این پراکندگی را در یک جمعیت جمع و نگه‌داری کردیم.» این نوع نگاه که این پراکندگی‌ها چگونه در کنار هم قرار بگیرند نیازمند تفکر است. برای نمونه، کسی که می‌خواهد مجموعه‌ای را جمع کند بر اساس چه تفکری می‌خواهد این کار را انجام دهد؟ مثلاً، ما در تاریخ هنر خودمان ایده و مفهوم تاریخ هنر را، پیش از این، در مرقعات می‌بینیم؛ زیرا، بر اساس نوعی تفکر، تاریخ را در کنار هم قرار داده است؛ به‌نوعی، خلق تاریخ هنر است. هنرمند آلبوم یا مرقعاتی را جمع‌آوری می‌کند که بیان‌کننده تاریخ هنر ماست. گاهی، برای کسی، آثاری خاص اهمیت داشته است؛ مثلاً، مجموعه خوش‌نویسی بایسنقر میرزا که تعداد اندکی بیشتر نیست و از آن یک آلبوم تهیه می‌شود. محققان معتقدند مرقع‌سازی از قرن نهم، از زمان تیموری، شکل اصلی خود را یافته است. البته پیش از آن هم بحث گلچین‌ها و موضوعاتی از این دست آغاز شده بود؛ مبنی بر اینکه از نسخه خارج بشویم و نگاه متفاوتی پیدا کنیم و در یک نسخه گلچین‌هایی از آثار داشته باشیم و بعدها رسیدیم به اینکه این گلچین‌ها به قطعات پراکنده‌ای در کنار یکدیگر مبدل شدند. این نوع نگاه، که اوج آن به اواخر دوره تیموری و خصوصاً دوره صفوی بازمی‌گردد، باعث شد تا آثار بسیار ارزشمندی از مرقعات داشته باشیم و بر اساس همین نوع نگاه و ویژگی‌هایی که در جمع‌آوری آنان در نظر گرفته شده، برخی از این مرقعات به‌عنوان اثر معیار و شاخص در نظر گرفته می‌شوند و سایر مرقعات را با آنان می‌سنجند؛ مانند مرقعات بهرام میرزا که یکی از مرقعات بسیار مهم تاریخ هنر ماست. همچنین، دیباچه‌هایی که بر اینها نوشته و آثاری که در آنها جمع می‌شد و تزیینات و آثار هنری که در کنار اینها شکل می‌گیرند بسیار مهم‌اند. در این آثار، سبک جدیدی از طراحی و هنر را در تاریخ هنری خود شاهدیم؛ اینکه چگونه هنرمندان این آثار را جمع می‌کردند، چه تزییناتی به آنها اضافه می‌شد، موضوعاتی از قبیل صحافی، تجلید، تذهیب و تشعیر، جدول‌کشی و نمونه‌های مختلفی از آثار هنری که متناسب با این قطعات شکل می‌گیرد و ساخته می‌شود که در حقیقت خودش یک سبک و سیاق تازه در تاریخ هنری ماست و در عین حال گسترش پیدا می‌کند و از ایران به کشورهای دیگر مثل عثمانی و هند می‌رود. در هند، شاهد دو مرقع بسیار مشهوریم که خوشبختانه در ایران نگه‌داری می‌شود؛ یکی از آنها همین مرقع هندوایرانی است که بحمدالله به همت فرهنگستان هنر به چاپ رسیده است و دیگری مرقع گلشن که آن هم باز مرقعی هندوایرانی است و در زمان جهانگیر شاه آماده شده است که آن هم ان‌شاءالله در دست چاپ است. اینها در حقیقت نمونه‌های بارزی است که اتفاق افتاده است. در عین حال، ما حتی نمونه‌های خارجی نیز داریم؛ مثلاً، مجموعه فون‌دیز. او هنرمندی آلمانی بود که در قرن نوزدهم به‌عنوان سفیر شروع به جمع‌کردن آثار پراکنده کرد و در تاریخ شرق‌شناسی بسیار مؤثر بود. ما سه مرقع بسیار مشهور داریم که فون‌دیز آنها را ساخته و در برلین نگه‌داری می‌شوند. او که تخصص اصلی‌اش در حوزه نگارگری و نقاشی ایرانی است آثار پراکنده جمع‌آوری‌شده را با تفکر خاصی در کنار هم قرار داد. دو مرقع دیگر او چندان شکل و شمایل خاصی ندارند و فقط کنار هم چیده شده‌اند و این بسیار مهم است که تأثیر ایرانی‌ها را در آن زمان در افراد غیرایرانی شاهدیم. این نکته بسیار مهم است که دریابیم او چگونه این آثار را تهیه می‌کرده است. او در یکی از توضیحات خود اشاره می‌کند که از طریق خواجه‌ای در حرم‌سرای دربار عثمانی این آثار را می‌خریده و حتی برگه‌هایی را از نسخه‌ها جدا می‌کرده‌اند؛ مثلاً، از شاهنامه فردوسی یا خمسه نظامی. اینها نکات تاریخی و هنری و تاریخ هنری دارد که اهمیت کار را نشان می‌دهد. بر اساس این ملاحظات و صبغه تاریخی که بسیار مطلب گسترده‌ای است، در فرهنگستان هنر تصمیم گرفته شد که همایشی با محور مرقع‌شناسی برگزار شود تا در نتیجه آن بتوانیم گوشه‌های ناشناخته‌ای از تاریخ هنر ایران را در نتیجه تحقیق بیشتر و پرداختن به آن اهمیت بدهیم و نگاه‌ها و انواع آثار موجود را معرفی کنیم. ان‌شاءالله، بتوانیم این همایش بین‌المللی را در سال 1402 برگزار کنیم؛ البته سعی می‌کنیم در مسیری که داریم، نشست‌ها و پیش‌همایش‌هایی را با موضوعات تخصصی‌تر، پیش از همایش اصلی، برگزار کنیم.
ارتباط هنر مرقع‌سازی با دیگر هنرها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ در بحث مرقع، انواع هنرها را می‌بینیم که در آن شکل می‌گیرند و بخشی از آن چیزی است که جمع‌آوری می‌شود و بخشی دیگر چگونگی تدوین و کنار هم قرارگرفتن آنهاست که همان دفتر اصلی یا آلبوم یا مرقعی است که ما از آن نام می‌بریم. در شکل‌گیری و آماده‌سازی مرقع، هنرهای مختلفی دخیل است؛ شکل تزیینات از نظر ابعاد و اندازه، جدول‌کشی، تذهیب، تشعیر، صحافی و جلدسازی. مجموعه‌ای از هنرها به کار گرفته می‌شود که اینها خود موجب تحول در تاریخ هنر ما شده است. بحث مرقع باعث تحولات تازه‌ای در رشته‌های مختلف هنری، ازجمله هنرهای مرتبط با کتاب‌آرایی ما، شده است. قطعاً، بیشتر باید به این ویژگی‌ها و این خصوصیت‌ها پرداخت و آنها را مورد تحقیق ژرف‌تری قرار داد که این امور در همایش پیش رو انجام خواهد شد.
آیا نشست‌ها و یا همایش‌هایی با محوریت موضوع مرقع در ایران و یا جهان برگزار شده است؟ بلی، در خارج از ایران، چندین همایش و نشست برگزار شده است و غربی‌ها خیلی زودتر به این موضوع و اهمیت آن پرداخته‌اند. حدود هشتاد سال است که در اروپا و امریکا بحث مرقع مورد توجه قرار دارد، اما در داخل ایران کمتر به آن پرداخته شده است و به‌صورت پراکنده مقالاتی وجود دارد. مرقعاتی نوشته شده یا کتاب‌های اندکی در این حوزه انتشار پیدا کرده، اما تاکنون یک همایش گسترده در ایران برگزار نشده است و امیدواریم این همایش بتواند بخشی از حوزه بررسی تاریخ هنر ایران را پوشش دهد و مقدمه‌ای برای فعالیت‌های بیشتر تحقیقی در حوزه مرقعات باشد.
چه برنامه‌هایی برای بهتربرگزارشدن همایش تدارک دیده‌اید؟ اولین نکته مهم برای ما اعضای هیئت‌علمی این همایش بود که خوشبختانه با همکاری محققان و پژوهشگران داخل کشور توانستیم از برجسته‌ترین استادان برای شورای علمی دعوت کنیم و در عین حال بتوانیم فضایی لازم برای مجموعه نظام‌های پژوهشی ایجاد کنیم و بر موضوع مرقعات تمرکز کنیم.
دستاوردهای این همایش آیا در قالب کتاب نیز منتشر خواهد شد؟ ان‌شاءالله. فرهنگستان هنر مقدمات آن را شروع کرده است. اولین بحث ما آماده‌کردن منابع برای محققان به‌عنوان نکته بسیار مهمی است که معمولاً از آن غفلت شده است و خوشبختانه فرهنگستان هنر به آن پرداخته و همین مجموعه‌کتاب‌های چاپ‌شده و درحال‌چاپ منابع خوبی برای محققان و پژوهشگران خواهد بود و ان‌شاءالله مجموعه‌مقالات همایش بین‌المللی مرقع‌شناسی نیز چاپ خواهد شد. شایان ذکر است که ما به‌صورت سفارشی به پژوهشگران و محققان برگزیده سفارش مقاله می‌دهیم و علاوه بر آن، از طریق فراخوان نیز از پژوهشگران دعوت می‌شود تا مقالات خود را ارسال کنند. این مقالات در شورای علمی همایش بررسی خواهند شد و مقالات برگزیده، هم به‌صورت ارائه سخنرانی در خواهند آمد و هم در کتاب مجموعه‌مقالات چاپ خواهند شد.
آیا برنامه‌های عملی و کارگاهی نیز در این همایش تعریف شده است؟ بلی. قطعاً یکی از مباحث مهم ما کارگاه‌های عملی است. برای اولین بار در این حوزه از استاد اردشیر مجردتاکستانی خواهش کردیم یک کارگاه عملی در بحث مرقع‌شناسی در فرهنگستان هنر برگزار کنند. ایشان جزء کسانی‌اند که در این حوزه هم کار مطالعاتی و تحقیقاتی و هم کار هنری انجام داده‌اند و ان‌شاءالله توسط ایشان اولین کارگاه عملی برگزار خواهد شد. البته از هنرمندان دیگر هم در رشته‌های مختلف، ازجمله صحافی و تجلید مرقع، برای برگزاری کارگاه دعوت خواهد شد. با تشکر از وقتی که در اختیارمان قرار دادید، لطفاً سخن آخر را بفرمایید. متشکرم از شما و همچنین سرکار خانم شاملو، دبیر اجرایی این همایش، و نیز از فرهنگستان هنر و خصوصاً پژوهشکده هنرِ فرهنگستان هنر، به ریاست آقای دکتر تقوی، که الحمدلله این پژوهشکده با حضور ایشان شکل فعال‌تری گرفته است. امیدواریم شاهد گسترش هرچه‌بیشتر فعالیت‌های پژوهشی در این پژوهشکده باشیم.
|
||
نسخه چاپي| نام : | |
| ایمیل : | |
| *نظرات : | |
| | |
| متن تصویر: | |
 |
|
|
